Zygmunt August
Zżerany przez straszliwą chorobę coraz bardziej już słabnącą dłonią pisze Wyspiański swój ostatni, niedokończony utwór: "Zygmunta Augusta". Skazany na śmierć poeta pisze optymistyczną tragedię o skazanej na śmierć Barbarze i jej królewskim małżonku, Zygmuncie Auguście. Pisze póki pióro utrzymać może w dłoni, a kiedy mu z dłoni wypada - jeszcze dyktuje, komentuje, informuje. On, on jeden, umierający przez lata, potrafi wyjść poza melodramatyczną konwencje wątku Augusta i Barbary i pokazać, jak z bólu i cierpienia może zrodzić się czyn i wielkość: Unia Lubelska. Tak jak z jego cierpienia i bólu zrodziły się ostatnie dzieła i to najostatniejsze: ,.Zygmunt August". Więc chociaż trudno je do arcydzieł zaliczyć, dobrze sie stało, że ten rzadko grywany dramat poznało parę milionów polaków w Roku Wyspiańskiego.
Czy w kształcie najdoskonalszym? Marek Walczewski, kreujący postać króla, ma jakąś niedbałą miękkość, która była też i w jego Zygmuncie. Całe partie dialogu przekazywał z tą właśnie niedbałością, gubiąc temperaturę tego poematu dramatycznego - mówił z niewiarą, wybijając natrętne rymy, jakby chciał obniżyć poetyckie walory tego poematu dramatycznego. Tylko w kulminacjach dramatycznych brał tony wysokie, przejmujące. Być może w odbiorze tej postaci przeszkadzała kreacja Gogolewskiego w warszawskim Teatrze Dramatycznym. Bez oporów natomiast odbierało się Barbarę Krystyny Mikołajewskiej - chyba nie królewską, ale właśnie w królu szczerze zakochaną, tragicznie zakochaną bo już w przeczuciu tragedii i śmierci. Wydaje się, że - chyba wbrew Wyspiańskiemu - więcej tu jednak dramatu serc niż wielkości Zygmunta po śmierci Barbary a więc tego, co w dziele najważniejsze. Oczywiście: nie historii trzeba się uczyć od Wyspiańskiego, chociaż do tego dramatu solidnie się przygotowywał przez lata cale, pokazał więc rzecz tak jak ją pokazywali nasi historycy za życia poety, a więc niewinną słodką Barbarę i Bonę trucicielkę (kreacja Zofii Jaroszewskiej). Ale po Barbarze było jeszcze 21 lat rządów nie najgorszych dla kraju przecie, co rysuje się perspektywicznie u Wyspiańskiego.
