Jeden z gigantów polskiego teatru
Był jednym z najwybitniejszych polskich artystów drugiej połowy XX wieku. Wszechstronnie utalentowany, malarz, grafik, reżyser, Józef Szajna postrzegany był przede wszystkim jako człowiek teatru. Zmarł wczoraj w wieku 86 lat.
- Szajna był tym, który po raz pierwszy użył w polskim teatrze przedmiotów "mniejszej rangi", jak to określał Tadeusz Kantor, czyli rur, starej, zardzewiałej wanny itp. Zrobił to u Jerzego Grotowskiego, w słynnym spektaklu "Akropolis" wg Stanisława Wyspiańskiego, do którego zaprojektował kostiumy i scenografię. Uzyskał efekt tak demoniczny, piekielny, dantejski, że Grotowski wycofał swe nazwisko - jako reżysera spektaklu - z afisza. Uznał, że to Szajna był inscenizatorem i głównym sprawcą dzieła, a siebie podpisał jedynie jako animatora przedstawienia - wspomina Włodzimierz Staniewski, założyciel i dyrektor Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice, najbliższy współpracownik Grotowskiego w pierwszej połowie lat 70., mianowany na jego następcę.
Staniewski rozstał się z Grotowskim - największym reformatorem teatru XX wieku, założycielem Teatru 13 Rzędów w Opolu i Laboratorium we Wrocławiu, z powodu odmiennej wizji artystycznej. - Ten rodzaj teatru, który uprawiał Szajna, również nie szedł w parze z moim rozumieniem sceny - dodaje Staniewski - ale mam wielki szacunek zarówno dla jego biografii, jak i dokonań artystycznych.
Za ucznia Józefa Szajny uważa się natomiast inny z wielkich reżyserów teatralnych związanych z Lublinem - Leszek Mądzik, twórca Sceny Plastycznej KUL.
Na zaproszenie Mądzika Józef Szajna w latach 80. kilkakrotnie odwiedził Lublin. Był też członkiem komitetu honorowego, czuwającego nad jubileuszem 40-lecia pracy twórczej autora "Zielnika" i "Wilgoci". I wzajemnie, Mądzik ze swoim spektaklem "Wędrowne" gościł w warszawskim Teatrze Studio Szajny.
- Często się mówi, że wiele nas łączy - przyznaje Leszek Mądzik. - Szajna jako malarz stworzył teatr obrazu i to było mi bliskie. Wprowadził dominację plastyki na scenie. On sprawił, że polski teatr awangardowy kojarzony jest na świecie z teatrem wizyjnym, wywodzącym się z plastyki - uważa twórca Sceny Plastycznej.
Mówiąc słowami znanego teoretyka teatru, Zbigniewa Taranienki, teatr Szajny był teatrem narracji plastycznej, teatrem wizyjnym, opartym na osobistej formule jego twórcy. Międzynarodowe uznanie i sławę przyniosły Szajnie "Reminiscencje", niemy spektakl poświęcony pomordowanym w czasie okupacji artystom krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Inne głośne realizacje to: "Witkacy" (1972), "Gulgutiera" i "Replika" (oba w 1973), "Dante" (1974), "Cervantes" (1976) i "Majakowski" (1978).
Równolegle uprawiał malarstwo i grafikę, wykładał w ASP w Warszawie, reprezentował Polskę na najbardziej prestiżowych wystawach, w tym na biennale w Sao Paulo (1979, 1989) i Wenecji (1990). W 1971 r. stworzył autorski teatr - galerię w warszawskim Centrum Sztuki Studio, zrezygnował ze Studia po ogłoszeniu stanu wojennego. Był więźniem Oświęcimia, wojenne przeżycia odcisnęły silne piętno na jego twórczości artystycznej.
JÓZEF SZAJNA
Malarz, scenograf, reżyser, autor scenariuszy, teoretyk teatru. Urodził się 13 marca 1922 roku w Rzeszowie. W wieku 17 lat walczył w kampanii wrześniowej, po jej zakończeniu zszedł do konspiracji. Był członkiem Związku Walki Zbrojnej. W styczniu 1941 r. został aresztowany podczas próby przedarcia się na Węgry i deportowany do KL Auschwitz. 18729 - to obozowy numer Józefa Szajny. W 1944 r. przeniesiony do KL Buchenwald, skąd 11 kwietnia 1945 roku zbiegł podczas "marszu śmierci" w czasie ewakuacji obozu.
W 1952 r. uzyskał dyplom z grafiki i scenografii w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W 1954 r. rozpoczął pracę pedagogiczną w macierzystej uczelni, od 1972 r. był profesorem w ASP w Warszawie. Był współzałożycielem i dyrektorem artystycznym Teatru Ludowego w Krakowie (1955-63), współpracował z krakowskim Starym Teatrem, katowickim Teatrem Śląskim, wrocławskim Teatrem Współczesnym, warszawskim Teatrem Polskim. W 1971 założył autorski Teatr Studio w Warszawie. Jego malarstwo i grafika znajdują się w muzeach na całym świecie.
