Artykuły

"Reportaż o końcu świata" w reż. Piotra Tomaszuka z Teatru Wierszalin w Supraślu na Festiwalu "Genius Loci" w Nowej Hucie. Pisze Monika Kwaśniewska z Nowej Siły Krytycznej.

"Październik jest nasz!" - to hasło promocyjne szóstej edycji festiwalu "Genius Loci" w Teatrze Łaźnia Nowa w Krakowie. Impreza rozpoczęła się w ostatnią sobotę i potrwa do końca miesiąca. Ale nie tylko czas trwania poświadcza prawdopodobność tego twierdzenia. Potwierdza go również bogaty program festiwalu, który w tym roku zmienił nieco swoją formułę. Poprzednie edycje trwały zaledwie kilka dni i były przeglądem spektakli z określonych teatrów: w zeszłym roku były to warszawskie teatry niezależne, dwa lata temu Teatr z Legnicy. Repertuar tegorocznego festiwalu jest dużo bardziej różnorodny, ponieważ zawiera najciekawsze przedstawienia z teatrów z całej Polski: Legnicy, Wałbrzycha, Bydgoszczy, Olsztyna, Jeleniej Góry, Supraśla i Wrocławia. Taki dobór spektakli jest wynikiem charakteru festiwalu, który od swoich początków starał się zapraszać teatry mniej popularne, ale ciekawe artystycznie.

Pierwszym goszczącym na tegorocznym festiwalu teatrem jest Wierszalin z Supraśla. W sobotę zaprezentowano "Reportaż o końcu świata", w niedzielę będzie można zobaczyć spektakl "Bóg Niżyński".

"Reportaż o końcu świata" jest pewnego rodzaju powrotem do źródeł Wierszalina - opowiada bowiem przedwojenną historię miejscowości na Grzybowszczyźnie, której teatr zawdzięcza swoją nazwę. Przedstawienie oparte jest na słynnej książce Włodzimierza Pawluczuka - "Wierszalin. Reportaż o końcu świata" - dokumentującą historię działającej w tych rejonach na przełomie lat trzydziestych sekty. Jej przywódcą był prorok Ilja, który uważał się za nowe wcielenie, oczekiwanego dwa tysiące lat, mesjasza i chciał uczynić Wierszalin Nowym Jeruzalem - stolicą świata. Z tekstu Pawluczuka reżyser spektaklu - Piotr Tomaszuk - wybrał przede wszystkim materiały źródłowe. Dlatego scenariuszem przedstawienia są przeplatające się relacje zarówno świadków i uczestników tamtych wydarzeń. Historia, choć epizodyczna, rozwija się chronologicznie - od pojawienia się nowego proroka, przez nieudaną próbę powtórzenia ofiary Jezusa na krzyżu, aż po egzekucję członków sekty.

Sześcioro aktorów - trzy kobiety i trzech mężczyzn, cały czas znajdujących się na scenie, przybiera co chwilę inną rolę - narratora lub podmiotu opowieści. W takiej sytuacji nie ma nawet mowy o jakimkolwiek budowaniu psychologii postaci. Aktorzy tworzą raczej bezimienny korowód wywołujący ducha minionych wydarzeń. Bezosobowość tworzących go ludzi została zaznaczona również przez pomalowane na biało twarze. Makijaż nadaje im upiornego charakteru, podobnie jak mechaniczne ruchy i pełen zaśpiewu sposób wypowiadania kwestii. Wszystko to sprawia, że aktorzy wydają się jedynie marionetkami w służbie opowiadanej historii, służącymi co jakiś czas za medium dla duchów dawnych wyznawców proroka Ilji. Zaśpiew, z jakim wypowiadają słowa, przeradza się niekiedy w religijne pieśni. Chóralna muzyka, po części wykonywana na żywo, po części puszczana z offu, jest bowiem jednym z podstawowych budulców napięcia dramatycznego: wyznacza rytm ruchów postaci, punkty kulminacyjne spektaklu, niekiedy wręcz ilustruje akcję. Jednocześnie jej wzniosłość odzwierciedla duchowe dążenia bohaterów opowieści, coraz częściej kontrastujące z faktycznymi wydarzeniami na scenie. Natchniony poryw religijny z czasem staje się jedynie pretekstem do realizacji najpierwotniejszych instynktów. By narodził się nowy prorok - wierni urządzają w cerkwi orgię Ilji z nowo objawionymi Matkami Boskimi (trzema!). Potem postanawiają ukrzyżować swego przywódcę, by powtórzyć akt zbawienia. Wiara niepiśmiennych chłopów charakteryzuje się bowiem skłonnością do materializacji symboli i koncentruje na życiu doczesnym. Dlatego zryw religijny staje się, ze sceny na scenę, coraz bardziej fanatyczny i bluźnierczy. Aż do finału, kiedy sekciarze zostają rozstrzelani. Wraz z ich śmiercią faktycznie następuje tytułowy "koniec świata" - ich świata.

Znacząca jest scenografia do przedstawienia - ogrodzona drewnianym płotkiem, kompozycja z przeróżnych krzyży - przypominająca z jednej strony podwórze cerkwi, z drugiej zaś cmentarz. Poza tym z tyłu znajduje się dwuskrzydłowa ściana, za którą mieści się ołtarz - po jej rozsunięciu scena zamienia się więc w świątynie. Wspomniane krzyże są w trakcie przedstawienia aktywizowane - stanowią podstawowy rekwizyt służący postaciom. Takie zagarnięcie symbolu religijnego przez osoby świeckie staje się metaforą ich użytkowej interpretacji religii. Przy okazji sekciarze noszący krzyże zdają się nadawać swoim działaniom charakter misji mającej zbawić "niewierzących". Dlatego po klęsce wyznawców Ilji, krzyże są wieszane na tylnej ścianie - to ich symboliczny powrót do roli budzącej respekt ikony.

Spektakl Teatru Wierszalin wydaje się momentami przegadany, a przez to brak mu narastającego, wraz z rozwojem historii, napięcia dramatycznego. Również rytmizacja aktorskich ruchów i wypowiadanych przez nich słów staje się z czasem monotonna, a stosowane wciąż te same rozwiązania sceniczne - nużąco przewidywalne. Mimo to "Reportaż o końcu świata" trafnie ujmuje problem fanatyzmu religijnym stopniowo przeradzającego się w zbiorową paranoję. Opowiada o potrzebie transcendencji połączonej z nieumiejętnością oderwania się od przyziemnego sposobu myślenia. I choć historia sekciarzy z Grzybowszczyzny zdaje się odległą przeszłością, to mechanizm nawarstwiających się antagonizmów między prawosławnymi, a "illijczykami", czy ślepa wiara wyznawców w samozwańczego proroka, który czerpie z ich wiary korzyści materialne, są nam - współczesnym Polakom - niebezpiecznie znane. "Niebezpiecznie", bo lepiej byłoby myśleć o historii wierszalińskiej, jak o religijnym i społecznym ewenemencie.