Artykuły

"Stara kobieta wysiaduje" w reż. Stanisława Różewicza w Teatrze Małym w Warszawie. Pisze Jacek Kopciński w Teatrze.

Zazwyczaj chętniej rozmawiam z dziełem niż z jego autorem. Cóż jednak począć, gdy dzieło do dyskusji nie zachęca, natomiast myśli autora, wyłożone na łamach bardzo poczytnego dziennika, od tygodnia nie dają mi spokoju? Nie są to myśli złote i nawet we fragmentach raczej nie zasługują na powtórną publikację w miesięczniku. A nuż jakiś teatrolog-skrupulant wiernie je z naszego pisma wynotuje, a potem uwieczni w naukowej rozprawie? Papier nie marmur, a jednak głupio tak ryzykować... Widząc oczami wyobraźni przyszłe tomy teatrologicznych rozpraw, postanowiłem ograniczyć się do streszczenia rzeczonego wywiadu. Ale nic z tego! Nawet najuczciwsze streszczenie mogłoby być odebrane jako wyraz mojej złośliwości, a tej akurat wobec autora nie żywię. Mojej recepcji jego utworu scenicznego towarzyszyła obojętność, wywiad zaś wywołał we mnie zdziwienie i ten rodzaj konfuzji, który dorosłym już wnukom towarzyszy czasem na urodzinach ciągle żywotnego dziadka... Brać poważnie jego słowa - nieswojo, przemilczeć je - nie wypada.

Oglądając w Narodowym dramat "Stara kobieta wysiaduje", zainscenizowany przez Stanisława Różewicza, nie raz w cichości serca zadawałem sobie to proste, dziennikarskie pytanie, którego krytyk głośno nie wypowie: dlaczego? Co skłoniło znanego reżysera filmowego, artystę z niepodważalnym dorobkiem i regalem prestiżowych nagród, żeby w wieku osiemdziesięciu trzech lat przyjść do teatru z utworem brata pod pachą? Jaka potrzeba go tam przyprowadziła, jakie pragnienie, pytanie, odkrycie, jaki ból czy gniew? Odpowiedź usiłowałem wyczytać z samego spektaklu, ale bez skutku. Sięgnąłem więc po autorski komentarz, chwaląc dzień, w którym Iwona Więckiewicz z "Dziennika" podsunęła artyście dyktafon. "Tę sztukę Tadeusz napisał równo czterdzieści lat temu. Któregoś dnia zapytał mnie, czy bym nie wystawił jej w teatrze". No tak, wszystko jasne. Tadeusz Różewicz jest od Stanisława starszy o całe trzy lata, na dodatek w dzieciństwie zwykł zamykać go w koszu (jak dowiadujemy się z wywiadu), co musiało pozostawić na psychice brata niezatarte ślady. Chociaż dziś Stanisław już się Tadeusza nic boi i publicznie zapewnia o jego dobroci, to jednak odmawiać mu nie potrafi. I bardzo dobrze! Złośliwcowi, który chciałby w tym miejscu dorzucić coś na temat asertywności, zamknę usta prostym "czcij brata swego". I nie zapominaj o prezencie na urodziny - choćby spóźnionym. Stanisław Różewicz wyreżyserował do tej pory pięć utworów Tadeusza. Dwa w wieku pacholęcym (ich premiera miała miejsce "w kuchni pod stołem", jak ujawnia w wywiadzie), trzy natomiast - "Pułapkę", "Wyszedł z domu" i "Śmiesznego staruszka" - w "dorosłym już życiu" (dla Teatru Telewizji). Nie wiem, na jakim poziomie stały spektakle w domowym teatrzyku Różewiczów, telewizyjne realizacje Stanisława były w każdym razie zrobione przez profesjonalistę. Wiem, bo widziałem. O profesjonalizmie młodszego Różewicza świadczy zresztą sam styl pracy nad utworami brata, o którym w wywiadzie naprawdę sporo. "Kiedy już powiedziałem Tadeuszowi o tym, że spróbuję zabrać się za Starą kobietę. .., postanowiłem, że przeczytam jeszcze raz tę sztukę i wtedy podejmę ostateczną decyzję, czy podejmuję się realizacji, czy też nie". Wszystkim młodym reżyserom, którzy z taką łatwością zabierają się dziś za realizację dramatów Różewicza, życzyłbym podobnej rozwagi. Ale czy wystarczy im doświadczenia, mądrości i artystycznej intuicji, żeby powiedzieć to, co powiedział Stanisław Różewicz, po skończonej lekturze "Starej kobiety...": "Przeczytałem i od razu zrozumiałem, że ona się nie zestarzała. Mimo swoich czterdziestu lat ma silę ogromnej wizyjności. Tadeusz pisząc ją, wyprzedził czas" 1? Przypuszczam, że nie wystarczy. Taką dojrzałość, taką głębię myśli osiąga się bowiem tylko z wiekiem.

Cenię dojrzałość, zwłaszcza u reżyserów, posmutniałem jednak na słowa Stanisława Różewicza, bo żadnej wizyjności w jego przedstawieniu nie zauważyłem. Sfiksowana starucha w zaśmieconej kawiarni, skacowany kelner w lakierkach, laska w szpilkach przyklejona do komórki, opalone lale z kolorową prasą w rączkach, lansująca się artystka o urodzie Dody, dwa, trzy plastikowe worki ze śmieciami na scenie - i to ma być ta spełniona apokalipsa, którą Różewicz przepowiadał czterdzieści lat temu? Biegnę do biblioteki i sprawdzam, czy rzeczywiście "wyprzedził swój czas", pisząc "Starą kobietę...". Zgadza się, wyprzedził. Wszystkie absurdalne rojenia ludzi nowoczesnych, które nasz dramatopisarz powycinał z ówczesnych gazet i bardzo umiejętnie włożył w dialogi i monologi swoich bohaterów, stały się po czterech dekadach najnormalniejszą normą i codzienną codziennością. Ze podstarzałe kobiety rodzić będą jak młódki, że podtatusiali panowie pigułką młodość sobie będą przywracać, że nagość na ulicach zatriumfuje... Wszystkie też zwiastujące koniec tego świata przepowiednie, przez Różewicza dowcipnie w dramacie zaprezentowane, na naszych oczach (w telewizor wlepionych) codziennie się spełniają. Ze wody zabraknie, że klimat się zmieni, że śmieci nas zasypią, że jak nie pośpiech, to białaczka z napromieniowanej mąki nas wykończy. I nie do śmiechu nam chyba, gdy słyszymy nagle prorocze słowa Kelnera: "Jesteśmy dzisiaj świadkami wstępnego stadium trzeciej wojny światowej".

Nie do śmiechu, ale wszyscy się przecież podczas spektaklu brata Stanisława śmiejemy. A przynajmniej uśmiechamy, jakby nas ta spełniona apokalipsa wcale nie przerażała. Różewicz napisał w końcu komedię, to znaczy sam ten nasz śmiech zaplanował. Nie tylko zresztą na widowni, bo i na scenie jego bohaterka co i raz wybucha zdrowym, błazeńskim, karnawałowym wręcz rechotem, który jest piękną oznaką jej naturalnej wolności (zainteresowanych odsyłam oczywiście do Bachtina). Anna Chodakowska bardzo zresztą dobrze swoją rolę pojęła i już w drugiej minucie przedstawienia pomalowała sobie policzki na czerwono niczym klaun. Od tej chwili wiadomo już było, że nic nam nic grozi...

Skoro jednak coś się na świecie zmieniło, a zmieniło się ewidentnie i to na gorsze, to dlaczego nic nie zmieniło się w teatrze? Świat już dawno poza krawędź się przechylił, a teatr w kółko tak samo? Ano tak samo i to z dwóch powodów naraz: estetycznych i osobistych (znowu). Zacznijmy od estetyki: "Moim zdaniem reżyser nie powinien wysuwać się na prowadzenie i robić ze sztuką, co mu się żywnie podoba" - wyjaśnia młodszy brat Stanisław. "Takie działanie musi mieć zły wpływ na efekt końcowy". A teraz nuta osobista: "Oczywiście starałem się wyreżyserować Starą kobietę... jak najlepiej, bo to przecież odpowiedzialność przed widzami, krytyką i przede wszystkim starszym bratem". No tak, jak się ma brata-geniusza, to się człowiek stara, ale za bardzo nie ryzykuje. Bogiem a prawdą ryzykuje znacznie mniej niż tamten czterdzieści lat temu!

Weźmy choćby taki cukier. U Tadeusza Kelner sypie go "tak długo, aż cukier wysypuje się na stół i na podłogę". W tej radykalnej scenie Stara kobieta "grucha" jak gołąbek, a "Kelner sypie". Serwetką twarz wyciera, zmęczenie okazuje, ale sypie do upadłego. A u Stanisława co? Kostka z posrebrzanej cukierniczki, jedna, druga, najwyżej trzecia, a potem już tylko stuk-puk pustym naczynkiem o blat... i po herbacie. Kelner to prostak i tyle. Cofa wiec Stanisław Tadeusza w opłotki małego realizmu, cofa, a tłumaczy, że nie cofa. Ze wprawdzie można sztukę brata "traktować na zasadzie małego realizmu i ująć ją bardzo naturalistycznie, ale na szczęście jest w niej pole do fantazji, wyobraźni, snu". Dlaczego jednak pole to pozostaje w spektaklu Stanisława nieaktywne (mówiąc językiem czasów spełnionej apokalipsy), nie wiadomo. Chociaż właściwie wiadomo: "Od kilkudziesięciu lat jestem reżyserem filmowym i z tego powodu moje wyobrażenie o teatrze jest trochę ograniczone" - wyznaje rozbrajająco Różewicz młodszy. "Nie mogę przecież, tak jak w filmie, użyć montażu czy dla atrakcyjności widowiska przenieść zdjęcia w inne miejsce, do innego kraju...".

Pal sześć zagranicę, ale montaż? Panie Stanisławie! Przecież to brat był prekursorem montażu w polskim teatrze! Montażu, kolażu, brikolażu, ambalażu i wszelkiej, za przeproszeniem, aleatoryczności. A więc może Pan, może i pewnie Różewicz starszy nie miałby nic przeciwko temu. Jasne, że nie jest fajnie być epigonem własnego brata. Więcej: nie jest tajnie być epigonem niegdysiejszej awangardy! Ale żeby od razu robić ze "Starej kobiety..." trochę podkolorowaną ramotkę realistyczną, w której nawet tak odważna aktorka jak Anna Chodakowska wypada blado (choć puce ma pomalowane) ? Ja wiem, że to głupio tak śmiecić na scenie i zgadzam się z Panem, że ten nasz koniec świata wcale nie taki okropny. Dozorca zamiata, woda w butelce stoi, a szczury po podłodze nie latają. Apokalipsa apokalipsą, ale do fryzjera pójść można, a i much ostatnio jakoś mniej, choć wszystko wokół gnije na potęgę. Nie przesadzałbym też z tym nowym językiem teatru, który za wszelką cenę próbuje dogonić uciekający mu świat. Coś jednak trzeba widzowi zaproponować!

Nie wystarczy skleić ze sobą kilka kolejnych scen (wyrzucając dla złagodzenia "wizyjnego" efektu te najbardziej kluczowe, z drugiej części sztuki!). Nie wystarczy też wejść pod szyld Teatru Narodowego i oddać się w ręce jego "znakomitych aktorów". To prawda, bez Anny Chodakowskiej, Ignacego Gogolewskiego i Mariusza Bonaszewskiego spektakl by nie powstał, bez Andrzeja Witkowskiego - świetnego scenografa - z pewnością byłby mniej fotogeniczny, a bez muzyki Stanisława Radwana - nie brzmiałby tak szlachetnie.

Ale chyba trochę Pan przesadził, powierzając aktorom rolę stróżów własnego dzieła! "Oni nie tylko grają w sztuce, oni pilnują, bym nie sfałszował tego, co jest prawdziwą treścią Starej kobiety...". Tak kończy się rozmowa ze Stanisławem Różewiczem, a ja przypominam sobie szczęśliwie, że ta sama gazeta wydrukowała w swoim kolorowym dodatku wywiad z Anną Chodkowską. Reżyser za bardzo nie widział, co jest "prawdziwą treścią" dramatu brata, na szczęście wiedziała to aktorka, a dziennikarka na czas zadała jej to kluczowe pytanie. Medialna Opatrzność czuwa!

Zamiast kolejnego wywiadu trafia mi jednak w ręce nie tak dawno wydana książka Grzegorza Niziołka "Ciało i słowo. Szkice o teatrze Tadeusza Różewicza". Rad nie rad sprawdzam, co też mądry teatrolog młodszej generacji dowiedział się o "Starej kobiecie..." i ogarnia mnie nagłe zdziwienie. Okazuje się bowiem, że Różewicz wcale swoim dramatem czasu nie wyprzedził! To znaczy wyprzedził - bo przecież panie dopiero teraz rodzą dzieci po pięćdziesiątce - ale zarazem cofną! się w nim (cały czas mówię o czasie) i to radykalnie, bo aż w mityczną przeszłość naszej rozsypującej się kultury. Jeśli Stanisław Różewicz naprawdę szuka w dramacie brata Tadeusza "ogromnej wizyjności", niech sięgnie po książkę Niziołka (jej walory już kiedyś zachwalałem) i niech przeczyta taki choćby fragment: "Postać Starej kobiety nosi rysy archaicznych bogiń życia i śmierci. Narodziny z jaja odsyłają nas zarówno do świata zwierzęcego, jaki i do mitów. Niektóre z nich tak właśnie przedstawiają początek świata, życia - wykluwającego się z olbrzymiego jaja (to jeszcze bardziej wzbogaca wieloznaczność tytułu). Inne postacie też mają swoje mitologiczne rodowody. Trzy dziewczyny opalające się na plaży to Parki. Tak w każdym razie przedstawiają się młodzieńcowi, który z kolei ma rysy Hypnosa, Hermesa, Apollona. Ślepiec to Terezjasz nawiedzający skażone królestwa. Wielki śmietnik to Okeanos. Nawet powiązania pomiędzy postaciami dochowują wierności mitologicznym fabułom [...]. Te znaczenia i związki łatwo przeoczyć przy pierwszej lekturze. Niektóre z nich autor poddaje groteskowej trawestacji, inne starannie maskuje. Śmierć Kelnera poprzedza modlitwa sugerująca jego "boskie" pochodzenie ("Ojcze nasz, który jesteś w niebie", "pogrzeb mnie w matce naszej, ziemi"). Po jego zniknięciu pojawia się Młodzieniec, także "synek" Starej kobiety. Te dwa zestawione ze sobą epizody, niby całkowicie niezależne, spaja motyw odrodzenia, zmartwychwstania - ukryty, a tym samym opatrzony znakiem zapytania" 2.

Czytam tę piękną analizę "Starej kobiety..." i zastanawiam się, kto w polskim teatrze zdołałby na scenie "nie sfałszować" tego, co jest "prawdziwą treścią" dramatu. Co tam "nie sfałszować"! Uchwycić głęboki sens sztuki (według Niziołka jest nim próba "dotarcia poprzez poezję do źródeł życia"), z wdziękiem poruszając się po jej satyrycznej powierzchni? Po dłuższym namyśle przychodzi mi do głowy tylko jedno nazwisko, problem w tym, że należy ono do reżysera już nieżyjącego... Może więc w tej naprawdę trudnej dla Tadeusza Różewicza, widzów i w ogóle teatru współczesnego sytuacji nie ma co wybrzydzać na spektakl brata Stanisława i, mimo wszystko, z radością przyjąć jego spóźniony prezent?

1 "Różewicz: Nie boję się brata". Reżyser Stanisław Różewicz opowiada o swojej teatralnej premierze, "Dziennik" nr 81/2007.

2 Grzegorz Niziołek "Ciało i słowo. Szkice o teatrze Tadeusza Różewicza", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.