Artykuły

Młody jeszybotnik, uczeń szkoły talmudu, Chanan oddaje duszę diabłu, by dostać ukochaną Leę. Kiedy dowiaduje się jednak, że zaręczona została komuś innemu, umiera, zaś po śmierci jego dusza wstępuje w pannę młodą jako dybuk. Odtąd duch zamieszkuje w ciele żyjącej, nieszczęśliwej dziewczyny, by nią targać aż do chwili, gdy rabin-egzorcysta wyrzuci dybuka z Lei. Ceną tego cudu jest śmierć Lei - dybuk opuszcza ciało zabierając z niego także duszę oblubienicy. Oto streszczenie sztuki Szymona An-skiego, po którą sięgnął świeżo upieczony reżyser Paweł Passini wystawiając ją w Teatrze Nowym w Poznaniu. Passini ma na swoim koncie "Klątwę" Wyspiańskiego zrealizowaną w Opolu - rzecz o zabobonie, fanatyzmie religijnym i ofierze. Wydaje się, że reżysera nie interesuje tylko historia nieszczęśliwej miłości, los pojedynczego człowieka, ale przede wszystkim życie wspólnoty, która, podobnie jak w "Klątwie", wpływa na życie jednostki, może być siłą sprawczą zdarzeń, pełni funkcję opinio- i mitotwórczą. Pawła Passiniego bardziej zajmuje badanie korzeni, podstaw i okoliczności zdarzeń, tła i przyczyn tragedii niż sama tragedia - ledwie w przedstawieniu zarysowana, opowiedziana. Wnikliwie i precyzyjnie rekonstruuje on świat żydowskiego folkloru, obyczajowości, religii, ze szkołą talmudyczną na czele. Ukazując sztukę An-skiego, nawiązuje do innych tekstów, inkrustując dramat fragmentami z "Księgi Pytań" Edmonda Jabesa i "Słownika chazarskiego" Milorada Pavića. To nie przypadek, że sięga po to ostatnie dzieło, będące próbą rekonstrukcji historii nieistniejącego świata mitycznego ludu Bałkanów. Chazarowie, walczący o swoją tożsamość, znajdowali się pod wpływami Greków, Żydów, Arabów i Słowian, którzy próbowali ich sobie i swoim religiom podporządkować. Słynna chazarska dysputa dotyczyła religii, jaką lud ten miał przyjąć: islamu, judaizmu, chrześcijaństwa. Przyjmowaniu przez Chazarów religii towarzyszyły sny chazarskiego władcy, poprzedzające ceremonię i zapisane przez żydowskiego kronikarza (Juda Halevi).

Chazarowie dopatrywali się w snach liter i poszukiwali w nich praczłowieka. Litery ziemskiego alfabetu odpowiadać miały częściom ludzkiego ciała, zaś litery alfabetu niebieskiego - częściom ciała praczłowieka. Ciało praczłowieka miało wypełniać ludzkie istoty i je opuszczać na przemian. Litery ziemskiego alfabetu występowały na jawie, zaś niebieskiego w snach. Interpretatorzy snów oraz liter, ich łowcy i kronikarze chazarskich dziejów byli pomocni w układaniu historii, słownika, zgłębianiu źródeł tradycji. Byli przewodnikami Chazarów w ich wędrówce między snem a rzeczywistością.

Pogranicze dwóch światów i jednocześnie ich teologiczna podstawa wyznaczają ścieżkę dla spektaklu Pawła Passiniego. Zabawa w puzzle, i labirynt zdaje się go pochłaniać bez reszty. Kabała, jako mistyczny i ezoteryczny system interpretacji Biblii, w której każde słowo i litera mają okultystyczne znaczenie, może stanowić odbicie i dopełnienie tamtych, przywołanych przez Pavića systemów. Kabała, do której Passini powraca w spektaklu, jest metodą w studiowaniu fragmentaryczności świata, w szukaniu jego pierwotnego porządku i reguł.

Pomocą w znajdowaniu odpowiedzi na pytanie o wewnętrzną logikę świata i Boga, który go stworzył, okazuje się wzajemne pocieranie o siebie tekstów.

Passini zaczyna swój spektakl od zręcznej, rodzajowej, sceny, w której subiekci Aszer (Radosław Elis) i Menasze (Grzegorz Chołuj) sprzedają reb Ezrielowi (Andrzej Lajborek) jajko zawierające szczęśliwy dzień. Krótka i radosna chwila, przywołana w zgrabnie choreograficznie ustawionej scenie, staje się przygrywką i zapowiedzią misterium śmierci. Passini, z większym i mniejszym powodzeniem, miesza w spektaklu plany, obrazy i nastroje. To co doczesne, wymierne, obyczajowe, konkretne z tym, co nieuchwytne, mistyczne, senne. Zaślepionemu miłością, szukającemu ratunku w księgach Chananowi (Maciej Wyczański) towarzyszą dochodzące z głębi sceny głosy studiujących talmud rabinów. Wirującej w śmiertelnym tańcu, opętanej przez ducha oblubienicy - Lei (Agnieszka Marek) sekunduje racjonalny, pełen współczucia głos babki, Frade (Sława Kwaśniewska).

Nie ma w tym przedstawieniu spójności scen. Brakuje też, jak już powiedziano, jasno do końca wyłożonej historii. Jest za to istotny, w moim przekonaniu, kierunek myślenia młodego reżysera, którego dążeniem jest ustawienie właściwego porządku rzeczywistości. Tej pozbawionej odniesień do wartości, autorytetów, historii i tradycji. Ambitne i szlachetne pytania o charakterze eschatologicznym zadawać w teatrze nie jest łatwo. Warto chyba jednak próbować, nawet jeśli grozi ryzyko popadnięcia w banał lub śmieszny patos.

Teatr Nowy im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu.

DYBUK na motywach sztuki Szymona An-skiego.

Reżyseria: Paweł Passini, scenografia: Anita Burdzińska, muzyka: Tomasz Gwinciński.

Premiera 12 XII 2004.