Artykuły

Jest być może paradoksem, że Erwin Axer, który w styczniu 2007 obchodził dziewięćdziesiąte urodziny, zbiera hołdy jako pisarz, podczas gdy jego wielki dorobek teatralny wraz z upływem czasu wydaje się schodzić w cień - pisze Janusz Majcherek w Zeszytach Literackich.

Ani mi w głowie kwestionować rangę i klasę Axerowego pisarstwa, potwierdzoną niedawno autorskim wyborem opowiadań, wcześniej opublikowanych w czterech tomach "Ćwiczeń pamięci". Myślę jednak, że jubileusz Axera to dobra okazja, żeby przypomnieć rolę, jaką odegrał w teatrze drugiej połowy dwudziestego wieku.

Erwina Axera droga przez teatr rozpoczęła się u schyłku lat trzydziestych w Warszawie. Podczas studiów w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej był asystentem Leona Schillera. Tuż przed wybuchem wojny samodzielnie wyreżyserował warsztatowe przedstawienia: "Zwiastowanie" Claudela i "Pannę Julię" Strindberga.

Do 1941 roku przebywał we Lwowie, pracując w polskim teatrze, gdzie faktycznie debiutował "Panną Maliczewską" Zapolskiej.

W 1946 roku Axer objął współkierownictwo Teatru Kameralnego w Łodzi, ówczesnej stolicy teatralnej kraju. Wbrew klimatowi epoki za wszelką cenę starał się grać współczesny repertuar europejski i amerykański, między innymi Sartre'a i Williamsa. W tym momencie zaczął kształtować się własny styl Axera, budowany w wyraźnej opozycji do monumentalnego teatru inscenizacji, jaki uprawiał jego nauczyciel, Leon Schiller. Axer odrzucił inscenizację i widowiskowość, preferując bardzo dyskretną czy też, jak się to czasem określa, ukrytą reżyserię, skupioną na głębokiej interpretacji tekstu, wydobyciu jego intelektualnej struktury i sensu oraz na analizie psychologicznej postaci i relacji między nimi. Najkrócej można by powiedzieć, że kameralny teatr Axera opiera się na literaturze i aktorstwie, jest chłodny, racjonalny, intelektualny, sceptyczny i ironiczny, powściągliwy w emocjach, zdystansowany, nowoczesny, jeśli chodzi o podejmowane problemy, bez względu na to, czy Axer wybierał teksty klasyczne, jak Ifigenia w Taurydzie, Trzy siostry, Kordian, czy teksty współczesne, które zresztą preferował i które wystawiał po mistrzowsku: "Nasze miasto" Wildera, "Kariera Arturo Ui" Brechta, "Tango" Mrożka, "Matka" Witkacego, "Lir" Bonda, "Dochodzenie" Weissa, "Muchy" Sartre'a... Nie trzeba chyba dodawać, że pod ręką Axera powstawały legendarne role wielkich aktorów, żeby wspomnieć Halinę Mikołajską, Zofię Mrozowską, Tadeusza Łomnickiego, Tadeusza Fijewskiego, Wiesława Michnikowskiego, Mieczysława Czechowicza i wielu innych.

Nie jest przypadkiem, że Axerowski teatr szybko stał sie wzorem teatru inteligenckiego i zdobył własną, stałą i wierną publiczność, zwłaszcza od czasu, gdy Axer w 1949 roku opuścił Łódź i i objął dyrekcję Teatru Współczesnego w Warszawie, który prowadził do roku 1981 (łącząc ją w latach 1954-1957 z dyrekcją Teatru Narodowego, gdzie między innymi wystawił tak ważne w tamtym czasie przedstawienia, jak "Ostry dyżur", "Kordian", "Muchy"). Przez z górą trzydzieści lat teatr przy Mokotowskiej, mały, ciasny, niewygodny, był ulubionym miejscem widzów myślących. Rzec można, że w tym teatrze kształtowały się kolejne pokolenia inteligenckiej elity, a Erwin Axer ze swoją sceptyczną mądrością, europejską kulturą i wiedeńską elegancją był jej przewodnikiem i autorytetem.

Mimo że kształcił kolejne generacje reżyserów na wydziale reżyserii warszawskiej PWST, nie dochował się nikogo, w kim można by upatrywać jego sukcesora, choć wśród uczniów Axera byli tak wielcy reżyserzy, jak Konrad Swinarski czy Jerzy Grzegorzewski. Poszli swoją drogą, odwracając się od swego mentora. Ale i on odwrócił się w młodości od Schillera. Odchodząc z Teatru Współczesnego, Axer przekazał wprawdzie dyrekcję Maciejowi Englertowi, którego wcześniej przygotowywał do objęcia sukcesji. I choć na pozór Teatr Współczesny nie zmienił stylu, trudno byłoby się upierać, że kontynuuje on ten fenomen, który nazywamy teatrem Axera. Cóż, "nie każdy przejmie po Bekwarku lutniej"...