Niedopracowana wizyta
Akcja "Wizyty starszej pani" powinna toczyć się współcześnie. Tak chce {#au#20}Dürrenmatt{/#}. I zdawało by się, tak chcą również autorzy najnowszej inscenizacji dramatu z Teatru Współczesnego w Warszawie: "Dramatopisarz nie może zapominać, że teatr jest sztuką, która jest i która musi być zawsze aktualna, że tutaj wszystko dzieje się teraz" - powtarzają za Dürrenmattem w programie przedstawienia. W ślad za tą deklaracją idą niektóre elementy scenografii, rekwizyty - np. wystrój sklepiku Illa. Także pierwsze sceny spektaklu, kiedy oczekujący na przybycie Klary Zachanassian mieszkańcy Güllen utyskują na cienie swej egzystencji, mają walor aktualizacji. Nie dość, że problemy bezrobocia, komunikacji czy prywatyzacji fabryk nie obce są publiczności - aktorzy starają się wypunktować sformułowania o nich mówiące. Pastiszowo-groteskowa scena z szalejącymi (niemal dosłownie) reporterami sprawia wrażenie kpiny z dzisiejszego wszędobylstwa i natarczywości mediów.
Mimo tych zabiegów przedstawienie we Współczesnym nie zmierza w kierunku całkowitej aktualizacji dramatu. Trudno jednak stwierdzić, dokąd zmierza. Bo obok elementów realizmu są w nim na przykład ślady melodramatycznego moralitetu, ocierającego się wręcz o ckliwy sentymentalizm - choćby w scenie rozmowy Illla i Klary w Konradowym Lesie (skądinąd na sentymentalizm narażonej). Mamy też śmiesznie anachroniczne kostiumy, obok dzisiejszych ubrań: pierwsze odsyłają nas do nierealnego, czasem wręcz bajkowego czasu i przestrzeni - wszędzie, czyli nigdzie - drugie sugerują, że "wszystko dzieje się teraz". I chociaż różnorodność stylistyczna wpisana jest w dramat i sam Dürrenmatt domagał się od inscenizatorów uwzględnienia kilku poetyk, to jednak w Teatrze Współczesnym nadmierna ilość konwencji sprawia wrażenie niedopracowania. Tak, jakby zabrakło dla nich wspólnego mianownika.
Sztuka Dürrenmatta pokazuje przede wszystkim mechanizmy zjawiska, czyniącego z dramatycznej historii pewnej społeczności ilustrację stereotypowości ludzkich zachowań, posuniętych czasami do zaniku uczuć i moralności. Trudno uchwycić to przesłanie w inscenizacji zdominowanej przez Klarę Zachanassian: jeśli nie ma wyrazistych postaci, nie może być też między nimi wyrazistych relacji i konfliktów. A na tle Mai Komorowskiej niemal wszyscy wypadają blado. Paradoksalnie - bo jej Zachanassian przypomina marionetę. Trupio-biała twarz, podkreślona raz krwistą czerwienią, kiedy indziej czernią lub sepią kostiumu; usztywnione odrażającą protezą ruchy, kamienne, drętwe rysy, jednostajny, drewniany głos. Komorowska gra tylko prywatną zemstę Klary. Inne cechy, które uosabia ta postać - egocentryzm, zło, zdeterminowanie, bezduszność, rysuje aktorka nienachalnie, lepiej powiedzieć - niewyraźnie. Nie tworzy człowieka z krwi i kości, nie zagłębia się w psychologiczne niuanse, pozostaje marionetą. Ale i tak Klara Zachanassian wyróżnia się na tle pozostałych postaci, wobec których można mieć jeszcze więcej wątpliwości. Zubożeniu uległa przede wszystkim osoba Illa (Wiesław Michnikowski). W tej roli jest wiele więcej niż tylko rezygnacja, melancholia i sentymentalizm, które gra Michnikowski. Jego Illowi zabrakło przede wszystkim oznak przemiany, stopniowej ewolucji, jaką przechodzi bohater Dürenmmatta na drodze od zwykłego ludzkiego strachu do pokornej zgody na los. Również pozostali mieszkańcy Güllen nie zmieniają się na scenie Współczesnego tak czytelnie, jak ci z kart dramatu. (Może z wyjątkiem Nauczyciela - Henryk Bista - którego sumienie toczy walkę z nieszlachetnymi pokusami, i ulega im w końcu, rzeczywiście na oczach widzów.) Trudno powiedzieć dlaczego. Może po prostu aktorzy nie poradzili sobie z wielością poetyk narzuconych inscenizacji? Jedno jest pewne: stylistyczna niespójność i papierowość postaci słabo kontrapunktujących koturnową Klarę przesłoniły Dürrenmattowskie sensy dramatu. I nie wybroniły przywołanej w programie tezy o aktualnym wymiarze "Wizyty starszej pani".
