Artykuły

„100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny” to tytuł największej wystawy poświęconej wybitnemu twórcy Józefowi Szajnie, którego 100. rocznicę urodzin obchodzimy w tym roku. Ze względu na dramat Ukraińców, którzy w wyniku rosyjskiej agresji doświadczają niewyobrażalnych krzywd, wystawa nabiera wyjątkowego wymiaru. Jej temat staje się aktualny, w kontekście wojny, która do niedawna wydawała się jedynie smutnym wspomnieniem przeszłości. Wernisaż wystawy odbył się 2 czerwca o godz. 18.00 w Muzeum Śląskim.

Dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Józefa Szajny Muzeum Śląskie przygotowało retrospektywną wystawę pt. 100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny. Tytułowe słowo pochodzi ze zbitki znaczeń: sztuka i teatr. Na ekspozycji zgromadzono STO prac, oddając głos artyście, przedstawiając jego dzieła (projekty scenografii, obrazy, instalacje) i obszernie cytując wypowiedzi. Dla Józefa Szajny pierwotną wartością była wolność, którą dawała mu niczym nieograniczona kreacja. Tworzony przez niego autorski teatr organiczny był trudny w odbiorze, niepokojący, drażniący widza, manifestujący przez formę najważniejsze przesłanie. Sala ekspozycyjna została podzielona na siedem kręgów znaczeniowych. Tematami są doświadczenia obozowe, znaki i metafory charakterystyczne dla twórczości Szajny, teatr paniki i sklejony świat – pojęcia odnoszące się do teatru narracji plastycznej. Wyodrębniono też obszary ilustrujące myśli: Człowiek jest podmiotem, nie przedmiotem świata oraz Przez pracę staję się optymistą. W ostatniej części pt. Teatr jest moją intymnością zawisły wybrane obrazy z ważnego cyklu Epitafia i apoteozy. Najważniejsza instalacja Reminiscencje została wyeksponowana wraz z cytatem: „Reminiscencje to nie tylko rzecz o pamięci, ale ostrzeżenie przed zagładą i dziś możliwą. To świat wielkiej ciszy, która obrazuje nagle przerwane życie”. Teatr budował Szajna według zasady układów, ciągów obrazów, co jest widoczne w aranżacji. Pola narracji wyznaczają teatralizowane ekspozytory o zróżnicowanej wielkości. Wejście na salę prowadzi przez wyciętą w czarnej ścianie sylwetę – symboliczną pustkę, najbardziej rozpoznawalny znak Szajny. Na rewersach ekspozytorów wyświetlono animację autorstwa Ewy Kucharskiej. Artystka ożywiła w swej pracy fragmenty mrowisk, zdjęć obozowych i sylwet. Wśród drgających obrazów oglądający kroczy w głąb Szajnowej rzeczywistości, rzucając cień ku wyjściu, widząc wybijający się napis: „Mrowiska to my wszyscy, jest nas na świecie coraz więcej bezimiennych, zagubionych, wyobcowanych i małych”. O los człowieka narażonego na opresje Szajna upominał się najgłośniej. Wrażenia dopełnia ekspresyjna, nieregularnie rytmiczna muzyka Aleksandra Lasonia skomponowana do spektaklu Ślady.

Wystawia stawia pytania o aktualność sztuki Szajny w dzisiejszym świecie. W obszarze Analogie oddałam głos Janie Shostak, białorusko-polskiej aktywistce. Prezentujemy suknię w której wystąpiła na wręczeniu tegorocznych Paszportów Polityki. Na sukni umieszczono 1200 fotografii więźniów politycznych reżimu Łukaszenki. W zestawieniu z pracami Szajny z cyklu Mrowiska niezwykle mocno odnosi się do dzisiejszych opresji.

Ta wystawa to wkroczenie w labirynt wyobraźni; wierzę, że wyraziłam na niej podziw dla trudnej estetyki świata epitafiów i apoteoz, agonii i zmartwychwstania

Na terenie muzeum stoi już rzeźba Przejście, rzeźba - brama symbolizuje przejście od czasów pogardy dla podstawowych wartości człowieka do czasów poszanowania godności ludzkiej opartego na tolerancji, zaufaniu, miłości bliźniego oraz idei pojednania.

Informacje na temat wydarzeń towarzyszących wystawie będą dostępne na stronie muzeum: https://muzeumslaskie.pl/

Kuratorka wystawy: Jolanta Niedoba

Współkurator: Łukasz Szajna

Czas trwania wystawy: 3.06.2022 – 8.01.2023

Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 roku w Rzeszowie, zmarł 24 czerwca 2008 roku w Warszawie. Jeden z najwybitniejszych artystów świata teatru i sztuki. Malarz, scenograf, reżyser, teoretyk teatru, twórca autorskich, nowatorskich spektakli. Swoje prace przedstawiał na kilkuset wystawach indywidualnych i zbiorowych niemal na całym świecie. Twórca i dyrektor Centrum Sztuki Studio Teatr‑Galeria w Warszawie. Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, założyciel i kierownik Podyplomowego Studium Scenografii. Doktor honoris causa kilku uniwersytetów. Uczestnik walki antyfaszystowskiej. Więzień obozów koncentracyjnych: Auschwitz i Buchenwald. Po wojnie studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1955–1965 w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie prowadził awangardowe działania plastyczne. Powstały wtedy spektakle: Myszy i ludzie J. Steinbecka (1956), Imiona władzy J. Broszkiewicza (1957), Dziady (1962). W 1962 roku współrealizował z Jerzym Grotowskim Akropolis S. Wyspiańskiego w Teatrze 13 Rzędów w Opolu. Tworzył spektakle autorskie: Faust, Replika (1971), Witkacy (1972), Gulgutiera (1973), Dante (1974), Cervantes (1976), Majakowski (1978), Ślady (1992), Szczątki (1995), Déballage (1997). W 2007 roku położył kamień węgielny pod Kopiec Pamięci i Pojednania w Oświęcimiu – Mieście Pokoju.

W okresie okupacji niemieckiej był uczestnikiem ruchu oporu, działał w Związku Walki Zbrojnej, który dał początek AK. W styczniu 1941 r. został aresztowany na Słowacji podczas próby przedostania się na Węgry. Był więziony kolejno w Muszynie, Nowym Sączu i Tarnowie, aż wreszcie w lipcu przetransportowano go do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau jako więźnia numer 18729.

Dodatkowe informacje:

Na terenie zewnętrznym Muzeum Śląskiego stanął pomnik „Przejście” wykonany według projektu Józefa Szajny, członka Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej, pomysłodawcy Kopca Pamięci Ofiar Ludobójstwa i Pojednania Ludzi na Świecie, który miał stanąć w Oświęcimiu.

W 2000 r. podobny pomnik powstał w Rzeszowie, mieście w którym urodził się Józef Szajna. Wykonany jest z brązu i ma nieco inne wymiary. Figura, która powstała w Oświęcimiu jest jego drugą wersją.

Kształt pomnika nawiązuje do jednego z najważniejszych symboli, jakimi posługiwał się Józef Szajna w swojej twórczości od lat 50-tych, sylwety. W projekcie scenograficznym do spektaklu „Jaki piękny dzień” z 1958r. zrealizowanego w Starym Teatrze w Krakowie pojawia się sygnalnie, by w „Rzeczy listopadowej” z 1969r. (Teatr Śląski, Katowice) wybrzmieć w pełni. Jednym z najważniejszych dzieł Szajny jest instalacja Reminiscencje (1969-1990). Począwszy od 1969 roku (Warszawa, Lublin), w różnych wariantach, była prezentowana na wystawach sztuki światowej. Pierwsza wersja jest obecnie własnością Miejsca Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Buchenwaldzie, od 1970 do niedawna była w rękach prywatnych. Muzeum Śląskie posiada w swoich zbiorach drugą wersję instalacji. Praca zawiera wizerunek prof. Ludwika Pugeta, pedagoga krakowskiej ASP, zamordowanego w Auschwitz oraz symboliczne wizerunki artystów pomordowanych w czasie II wojny światowej. Wycięta z obozowej fotografii sylweta przybrała formę tarczy, do której prowadzi brama – ślad opustoszałego po ofierze miejsca. Piętnaście sylwet różnej wielkości pokrywają mrowiska obozowych fotografii, płótna i sznury. Forma Reminiscencji przekształcała się z environmentu w scenografię aż do słynnego spektaklu Replika. Połączona forma sylwety i bramy funkcjonuje u Szajny stale i multiplikuje od 1969r. W rzeźbie Przejście sylweta została odwiedziona od bramy dając wrażenie otwartych drzwi. Na tabliczce umieszczono napis, który jest przekazem idei rzeźby:

Józef Szajna

Przejście

Rzeźba symbolizuje przejście od czasów pogardy dla podstawowych wartości człowieka do czasów poszanowania godności ludzkiej opartego na tolerancji, zaufaniu, miłości bliźniego oraz idei pojednania.

Wykonawca: Solvent Wistol SA

Wykonawca pomnika z 2010 roku, firma Solwent Vistol, przechował obiekt i przekazał go Muzeum Śląskiemu. Rzeźba stanęła na terenie parkowym Muzeum, jako upamiętnienie setnej rocznicy urodzin Szajny ale i uhonorowanie artysty światowej sławy, mocno związanego z Katowicami.

WYDARZENIA TOWARZYSZĄCE:

Czerwiec

02.06. otwarcie wystawy, odsłonięcie rzeźby „Przejście”

07.06. godz. 17.00 emisja filmu „Człowiek zaniedbuje siebie” reż. H. Jantos; w przestrzeni wystawy

15.06. godz.17.30 oprowadzanie kuratorskie

28.06. godz. 17.00 emisja spektaklu „Ślady”

Lipiec

O5.07. godz. 17.00 wykład działu historii „Ich bin gesund und fühle mich gut / Jestem zdrów i czuję się dobrze“ – więźniowie obozów koncentracyjnych i ich listy. Wykład Jana Sasora z działu historii na podstawie dokumentów ze zbiorów M. Śl.

12.07. godz. 17.00 emisja filmu „Replika”

29.07. godz. 17.30 oprowadzanie kuratorskie

Sierpień

09.08. godz. 17.00 wykład działu historii „Ich bin gesund und fühle mich gut / Jestem zdrów i czuję się dobrze“ – więźniowie obozów koncentracyjnych i ich listy. Wykład Jana Sasora z działu historii na podstawie dokumentów ze zbiorów Muzeum Śląskiego

19.08. godz. 17.30 oprowadzanie kuratorskie

23.08. godz. 17.00 emisja spektaklu „Ślady” w przestrzeni wystawy tzw. kino;

Wrzesień

06.09. godz. 17.00 wykład Agnieszki Sieradzkiej z Muzeum Auschwitz-Birkenau pt. „Sztuka w Auschwitz” w przestrzeni wystawy; opowieść o wystawie pod tytułem „Twarzą w twarz” zrealizowanej w Muzeum Narodowym w Krakowie

https://mnk.pl/wystawy/twarza-w-twarz-sztuka-w-auschwitz

22.09. godz. 11.00 Muzealny Uniwersytet Seniora (oprowadzanie)

23.09. godz. 18:00 spektakl Sonata Księżycowa; monodram Ireny Jun ; aktorki występującej w spektaklach Szajny np. Replice, monodram wystawiony w dekoracji wykonanej własnoręcznie przez Szajnę

19:00 spotkanie z aktorką prowadzi Agnieszka Koecher-Hensel

27.09. godz.17:00 film Teatr wg Szajny reż. J. Karpiński;

Film dokumentalny przybliżający sylwetkę artysty, prezentuje fragmenty archiwalnych spektakli i wypowiedzi J. Szajny

30.09. 17.30 oprowadzanie kuratorskie

Październik

04. 10. Nowy obiekt „Epitafium” wypożyczenie z Muzeum Narodowego w Krakowie wprowadzony na ekspozycję; umieszczony w obszarze „teatr jest moją intymnością”

07.10. 17.30 oprowadzanie kuratorskie

15.10. godz.17:00 Prezentacja obrazu „Epitafium” z MN w Krakowie wraz z prelekcją o konserwacji obiektu; wykład p. Joanny Gorzałczany która wykonała konserwację obiektu w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu jako pracę dyplomową

18.10. 17.00 spotkanie z Karoliną Sulej autorką książek „Rzeczy osobiste” i „Historie osobiste” opowieść o ludziach i ubraniach w obozach zagłady w czasie II Wojny Światowej;

https://jewish.pl/pl/2021/03/25/recenzja-ksiazki-karoliny-sulej-rzeczy-osobiste/

25.10. godz. 11.00 Muzealny Uniwersytet Seniora „Replika”; 17:00 emisja spektaklu „Replika” dla pozostałych widzów

28.10. godz. 17:30 emisja filmu „Teatr wg Szajny” reż. J. Karpiński

Listopad

03-13.11. działania studentów ASP Katowice Wydziału Scenografii,

15.11. prezentacja prac/interwencji

22.11. spotkanie z Łukaszem Szajną, synem artysty; Opowieść sentymentalna

25.11. godz. 17:30 emisja filmu „Człowiek zaniedbuje siebie” reż. H. Jantos

Grudzień

06.12. godz. 17:00 emisja spektaklu „Ślady”

13.12. godz. 17:00 emisja spektaklu „Replika”

16.12. godz. 17:30 oprowadzanie kuratorskie

Styczeń

08.01.2023. finisaż wystawy

emisja filmu Ewy Grabowskiej pt. „Prawda i kłamstwo podobne są z twarzy” poświęconego spektaklowi Dante (Dante živ) wystawionemu w Dubrowniki w 1981 roku oraz ostatnim latom życia J. Szajny; spotkanie z autorką