Prezentacje Szajny
Gdzie w Moskwie może grać Teatr Studio? Gdzie można pokazać "Replikę" czy "Dantego" Szajny? Oczywiście, tylko na Tagance, w teatrze, który stworzył Lubimow, mając swoją oryginalną koncepcję sztuki scenicznej i aktora. W najbardziej awangardowym teatrze w ZSRR. Dla widza radzieckiego, nawet tego z teatru na Tagance, przedstawienia Szajny są niewątpliwie, muszą być wejściem w nowy obszar doświadczeń nie tylko scenicznych. Wielki, metaforyczny teatr Szajny, tak różny od wystudiowanej, dziewiętnastowiecznej z ducha kultury teatralnej, przeważającej mocą powiedzmy, zakrzepłej tradycji na scenach radzieckich, jest dzisiaj doświadczeniem nowym. Awangardowy teatr w Rosji ma swoje pełne blasku tradycje, w których miejsce Meyerholda i Tairowa jest dobrze znane i uznane. Rosjanie są, powiedziałbym, namiętnie czuli na sztukę teatralną i dlatego Szajna spotkał się z tak żywym przyjęciem w Moskwie. A cóż powiedzieć o Armenii, kraju, w którego ponad dwutysięcznej historii już antyczny teatr z całą symboliką mitologii był trwałym tworzywem życia, kultury i historii. To tutaj, w tej krainie, jak głosi biblijna legenda, wylądował na górze Ararat po potopie Noe ze swoją arką. Znam dobrze prawdziwie poetycką naturę Ormian, z których, jak się mówi trochę anegdotycznie, co trzeci jest albo poetą, albo malarzem. Myślę więc, że w Erewanie Teatr Studio i Szajna odnieśli prawdziwy sukces i byli tam objawieniem.
Sztuka Szajny to wysublimowana, przetworzona z magmy doświadczeń naszego wieku esencja smutnej, tragicznie zarysowanej postaci świata i człowieka. To nie obsesje, nie lęki poranne i wieczorne, lecz odważne wejrzenie w zapadającą pod nami studnię, w otwierającą się otchłań, gdzie mają wartość tylko znaki i figury najprostsze, odwołujące się do prawd ostatecznych. Teatr Szajny jest antyestetyczny, tak jak jego cała sztuka (plastyka), jego regułą jest asceza myśli i wyrazu. Ale to po to, żeby nie rozpraszać, nie rozmazywać myśli najczystszych i najprostszych. Jest to teatr jakby biblijny, przypowieściowy, gdzie zresztą świat i człowieka trzeba stworzyć, ale nie z nicości, nie z czystej, niepokalanej jeszcze materii, tylko z rozbitych wielokrotnie światów, z tworów pokaleczonych, z wartości nader ułomnych i tyle razy degradowanych.
U Szajny nie ma osobno treści i osobno formy. Szajna gra wszystkim - przestrzenią, ruchem, barwą, kształtem, postacią, gestem, głosem, ciszą, słowem i milczeniem. Jest to teatr totalny. Jest to sztuka w wymiarze stwarzania świata, jego postaciowania w akcie kreacyjnym. I nie ma w niej żadnej wartości wydzielonej, zatrzymanej osobno czy to w plastycznej figuracji przedstawienia, czy w aktorskim działaniu scenicznym.
7 maja w moskiewskiej galerii Domu Plastyka otwarto także wystawę malarstwa Józefa Szajny, bo to przecież integralna część jego sztuki.
Z tej okazji można powiedzieć, że kultura polska jeszcze raz prezentuje u sąsiadów najlepsze swoje dzieła.
