10 przykazań Józefa Szajny
Różne pytania i sformułowania kierowano do Szajny. Były pytania o sprawy wielkie i małe. Mówiono o jego powtarzalności, kreacjoniźmie, autokreacjonizmie, sztuce życia a nawet przykładano kryteria ostateczne. Szajna nie uchylał się od tych sformułowań, ale też nie odpowiadał wprost na pytania, co w nim jest anarchistycznego, co bieżącego a co budującego, co antymieszczańskiego a co awangardowego. Robił swoje a przez ostatnie 10 lat, z mniej lub więcej znaczącego Teatru Klasycznego w Warszawie, stworzył Teatr "Studio", Galerię i Centrum Sztuki. Obserwacja tych działań skłoniła mnie do sformułowania "10 Przykazań". Spojrzałem na Szajnę nie jak na artystę plastyka, reżysera, dyrektora ale jak na człowieka. Czy "10 Przykazań" na trzy dziesiątki lat (Szajna działał już 30 lat jako plastyk, 20 lat jako reżyser a 10 jako dyrektor - charakterystyczny dla niego układ trójkowy), to dużo czy też mało? B. T.
1. PAMIĘTAJ - ŚWIAT MA TRZY WYMIARY: Przyjmuję, że trójwymiarowość stanowi bazę dla konfrontacji i kontaktów nowej figuracji w sztuce. Powstaje ona na zaprzeczeniu słów - Nigdy, Nigdzie, Nic. Rodowodami tych pojęć są słowa: zawsze, wszędzie, wszystko. A więc wszechobecność miejsca i ponadczasowość tematu. Również zaświaty składają się z trzech sfer: piekła, czyśćca i raju. Postaci i wydarzenia w spektaklu "Dante" grupują się w trójkowe układy - Dante upada na swej drodze do raju trzy razy, trzy razy dotyka śmierci, przez trzy królestwa prowadzą go trzy kobiety: czerwona, żółta i niebieska - trzy barwy podstawowe, trzy rodzaje miłości stapiają się w postać Beatrycze itd.
2. NISZCZ CIAŁO SWOJE: Ciało aktora poddawane "modelowaniu" spaja się z rzeźbiarską ekspresją. Ideą spektaklu jest kompromitacja fetyszyzacji przedmiotu, nie zaś jego afirmacja. Podważanie naturalnych praw ludzkich dokonuje się w imię spirytyzmu, seansu, poświęcenia, uwolnienia od tradycji. Mam świadomość, jak trudne jest oderwanie od tradycji, a jednak chcę tego. Są to kroki w kierunku samounicestwienia, coś co w nas Polakach drzemie. Jestem szczęśliwy, gdy uda się uczynić coś przeciw naturze, przeciw rozumowi. Ciało trzeba niszczyć i tworzyć "antybohatera".
3. UFAJ, ŻE SŁABOŚĆ JEST SIŁĄ: Koło to punkt zerowy, koło jest siłą i słabością tego samego symbolu. Jeśli kiedyś byłem niewolnikiem, to teraz mogę być już tylko Bogiem. Jeśli swoje życie przeżyłem, to teraz żyję drugim życiem, w którym biorę odwet za pierwsze. Jest to etap misteryjno-obrzędowy. Anarchizm jest rewanżem za niewolnictwo. Jeśli rzecz dzieje się "w Polsce czyli nigdzie", dzieje się wszędzie, jest wszechobecna.
4. BĄDŹ CZŁOWIEKIEM: Człowiek jest przedmiotem, i choć brzmi to patetycznie - świata świętością. Kształtowanie jego wyobraźni jest obowiązkiem, a nie tylko przywilejem ludzi zajmujących się sztuką. Ostatnią oznaką życia człowieka nie jest ani ostatnie tchnienie, ani uderzenie serca ale pamięć. Kultura zaś jest śladem po człowieku. Kultura przekonuje nas, że ludzie są zjednoczeni, że nie różnią się wiele między sobą. W każdej kulturze jest Bóg, u laików też.
5. GŁOS, ŻE CZŁOWIEK JEST WSZECHMOGĄCY: Nieraz bywałem rozczarowany, ale sam osobiście nie wytrzymałbym "Programu NIC". Walczę o coś, co obejmuje meta-czas, meta-przestrzeń i dotyczy treści ogólnoludzkich, nie tylko dzisiejszych. Wybieram z literatury światowej utwory, które są w stanie ogarnąć bogactwo przemyśleń i odbić skomplikowany, pełen alogiczności i sprzeczności czas teraźniejszości. Dante, który pisał dzieło swego życia w myśl najwyższego ze wszystkich pierwowzorów - Biblii, poświęcił mu wszystek zasób doświadczenia, napełnił je ogromem losów ludzkich, zajął stanowisko wobec niezliczonych religijnych i moralnych problemów wszystkich epok, Dante podobnie jak Goethe, Mickiewicz, Cervantes, Witkacy, Majakowski, to genialny twórca i niepospolita jednostka przekraczająca pod każdym względem miarę zwykłego człowieczeństwa; stał się on symbolem zdolnym streścić w swym indywidualnym losie dzieje ludzkości. Twórca ten zarazem kreuje świat wymyśla coś czego nie ma i daje siebie ludziom. To nie "kultura dla mas" ale JA dla mas. ' ,
6. STRZEŻ SIĘ APOKALIPSY: To co nazywa się katastrofizmem jest niestety odbiciem rzeczywistości. Ten dramatyczny chaos opanowujący przestrzeń tworzy osobliwe, pełne znawca environment.
7. NIE MÓW ZA DUŻO: Za dużo słów i Boga zabić może. Obraz przemawia do wszystkich, jest uniwersalnym językiem. Może być "Replika" dla każdej treści.
8. NIE UNIKAJ SZAROŚCI: Jak dzień z nocą a biel z czernią, tak życie jest szarością - mówi Dante. Ma życie swą komiczną wymowę - jako nieefektowny złom współtworzący "kulturowy śmietnik", i drugą stronę tragiczną - jako nieodwracalne piętno, które pozostawia ten złom w psychice człowieka.
9. UMYJ RĘCE: Potrzeba katharsis jest ściśle związana z poczuciem winy. Pragnę rozliczyć się z niej i wymierzam sobie pokutę sam, za winy niepopełnione. Jesteśmy na skrzyżowaniu dróg, na układzie krzyża, odprawiamy własną pokutę życia. Antybohaterowie, co za pieniądze zbrudzili ręce, za Judaszowe srebrniki. - Dlaczego dobroć boża każe życie krwią okupić? - pyta Dante. - Umyj ręce, umyj ręce bo prawda i kłamstwo są podobne z twarzy.
10. DO NIEBA WĘDRUJ PO DRABINIE: Wszystko zostaje sprowadzone do dwóch największych symboli religijnych - drabiny i krzyża. Podest w kształcie krzyża nałożony na widownię, drabina wyprowadzona z siódmego kręgu nieba (drabina Jakubowa) to podstawowe pierwiastki misterium, symbole zmartwychwstania i nakazu doskonalenia się człowieka, wznoszenia ku dobru i prawdzie. Chcę postawić w Warszawie pomnik, tory-drabinę o wysokości 44 metrów, przebijający puste niebo. Drabinę ze spadającymi butami.
Na podstawie publikowanych i nie publikowanych wypowiedzi JÓZEFA SZAJNY kompilacji dokonał BRONISŁAW TUMIŁOWICZ.
