Artykuły

Wznowienie "Cyrana" dało krytykom okazję przytoczenia wszystkich zarzutów, dawnych i nowych, podających w wątpliwość "poezję" Rostanda. Ale teatr nabity jest po brzegi, publiczność nic sobie nie robi ze zdania znawców. Jest to jeden z tych szczególnych wypadków, gdy widownia, reagująca niekiedy zupełnie zgodnie z krytyką, i wówczas kiedy sztukę chwalą i wówczas kiedy ganią, buntuje się i popada w jaskrawą rozbieżność ze swymi augurami.

Można to objaśniać dwojako: albo że publiczność, godząc się z krytykami, czyni to z innych motywów ("si duo faciunt idem"), że jej kryteria artystyczne tylko przypadkowo prowadzą do słusznych wniosków, albo też, że poza tymi kryteriami działają u niej inne z innych dziedzin życia zaczerpnięte sprawdziany.

Jeśli idzie o "Cyrana", powodzenie Rostanda n nas, zasadza się, jak się zdaje, na szczególnym podłożu psychicznym. Publiczność nasza ma aprioryczną sympatię do literatury francuskiej, ale warzył jej stroje klasyczny chłód francuskiego dramatu i "haute comédie". I kiedy przyszedł wreszcie utwór romantycznie rozlewny, retoryczny i bohaterski, przelaliśmy na niego cały swój skapitalizowany od lat entuzjazm. W ten sposób Rostand zebrał u nas całą sumę uznania, które rezerwowano ale Cyrano de Bergerac, którego nie ekspensowano dla Moliera, W. Hugo i Musseta. "Cyrano" był kwestarzem, który zjawił się w porę, kiedy kapitały przeznaczone na filantropię, poszukiwały odpowiedniego celu. Oczywiście "Cyrano" trafił także w inne czułe struny Sarmatów, w szczególności skorzystał z kuku szlachetczyzny, od którego nie jest wolne do dziś nasze mieszczaństwo.

Warcholska swawola, przeczulenie na punkcie honoru, szpada jako intencja sprawiedliwości, połączone z zawadiacką fantazją, lwią odwagą i gołębim sercem, - to typ, który podawano nieraz jako kiec, ai narodowy, nie umiejąc go ukazać na sce Inc. Cyrano stał się figurą zastępczą za wszystkich nienapisanych polskich Cyranów i i zebrał znowu kapitał utajonego entuzjazmu.

To dwie, jak sądzę, zasadnicze przyczyny powodzenia Rostanda w Polsce. Ale jest i trzecia, drobna, często jednak rzeczy drobne skuteczniej niż wielkie wyjaśnić mogą zagadkę. Zresztą nie jest to rzecz drobna, chodzi bowiem o nos Cyrana. Rostand popełnia tu sprytną woltę: wmawia w nas, że duży nos jest synonimem brzydoty, łapie nas na to i napełnia tkliwością wobec doli Cyrana.

Ale wkrótce spostrzegamy się, że Cyrano wcale nie jest brzydki, że przeciwnie ma niezaprzeczony urok fizyczny pomagają mu w tym zwykle aktorzy. Cyrano na scenie nie był jeszcze nigdy odrażający. Kto jak kto, ale właśnie nosale mogą liczyć na sympatię. W ten sposób Cyrano zbiera jeszcze raz przygotowany dla kogo innego kapitał: kapitał niezależytego współczucia.

Ale cokolwiek byśmy powiedzieli o tej sztuce o nikłej akcji, sztucznej psychologii i bulwarowej poezji, warto ją od czasu do czasu wznawiać, choćby dla aktorskiego egzaminu, ma bowiem znakomitą rolę naczelną, łakomy kąsek dla niejednego artysty. Gra ją w Teatrze Narodowym p. Leszczyński z nieporównaną brawurą, wyrazistością gestu i inteligentnym frazowaniem wiersza. Lepszego Cyrana próżno szukalibyśmy wśród artystów starszej generacji, a wśród młodych nie zarysowuje się nawet projekt na dziedzica lutni i szpady po Cyranie.

Roksanę gra p. Kajzerówna, która zadziwiła siłą dramatyczną w objętej po p. Eichlerównie roli Balladyny. Tu dochodzą do głosu inne strony talentu artystki: dyskretny liryzm i wyczucie dystansu. Scenę na balkonie zagrała p. Kajzerówna z inteligentnym mrugnięciem oka w stronę widowni: patrzcie, ile pociesznej egzaltacji było w tym barokowym serduszku. Niepodobna wymieniać wszystkich artystów, biorących udział w "Cyranie", wyreżyserowanym zręcznie przez p. Leszczyńskiego.

Wspomnieć trzeba o doskonałym epizodzie p. Zelwerowicza, o zabawnym restauratorze grafomanie p. Łapińskiego i wytrawnej jak zawsze p. Sulimie. Mniej wysoko niż zwykle oceniam role pp. Białoszczyńskiego, Łuszczewskiego i Dominiaka.