Artykuły

Najpierw pojawiają się postacie jakby wyjęte z obrazu współczesnego malarza chętnie epatującego publiczność zamierzoną brzydotą, groteskową deformacją, niewiarą w normalne kształty i czyste barwy. Pokazują się na chwilę, aby tylko zaprezentować się widzom. Podobna ekspozycja powtórzy się na początku części drugiej.

Również dekoracja wyraża niechęć do scenografii klasycznej, ba - scenografii jednolitej, mieszczącej się w ramach jednej konwencji. Trochę przypominając ekspresjonistyczne filmy z lat dwudziestych, trochę biorąc z demonicznego kabaretu - teatru Witkacego, trochę wreszcie wykorzystując jakieś pojedyncze elementy aury baśniowej czy lirycznej stworzono na scenie wnętrze "nie z tego świata", pokraczne i liryczne zarazem, koszmarne i nierzeczywiste, ale i przez swą groteskowość, brzydotę stające się niekiedy odbiciem w krzywym zwierciadle świata znanego. Pogięte latarenki, liczne małe okna, w których palą się nikłe światełka, skrzywiona, stara szafa, przez drzwi której wychodzą bohaterowie - wszystko to wraz z galerią niesamowitych postaci jakby rodem ze złego snu współtworzy plastyczny collage i oczywiście atmosferę całego spektaklu. Nieprzypadkowo opis tego przedstawienia zaczyna się od dekoracji i wyglądu postaci: plastyczna (i muzyczna) strona zadecydowała o kształcie inscenizacji w sposób zasadniczy. Stworzono interesujące sztuczne dekoracje dla sztucznej rzeczywistości scenicznej baśni Eugeniusza Szwarca.

Szwarc, rosyjski pisarz tworzący w pierwszej połowie naszego stulecia (zmarł w roku 1958), wyspecjalizował się - rzec można - w utworach teatralnych wykorzystujących motywy z rozmaitych kręgów konwencji literackich. Najchętniej sięgał do tradycji baśni Andersena. Również w przedstawionym w Teatrze Współczesnym "Smoku" są sytuacje czy postacie wywodzące się z baśni duńskiego pisarza. Ale nie tylko. Scenografia Janusza Wiśniewskiego dobrze wyraża w języku plastyki ideę charakterystyczną także dla pisarstwa Szwarca. Podobnie, jak scenograf swą wizję, Szwarc kreował sztukę z różnych materii, pomieszanych ze sobą na pozór bez ładu i składu. A więc jest w "Smoku" wywodzący się z mitologii celtyckiej, jeden z towarzyszy legendarnego króla Artura - rycerz Lancelot; jest trzygłowy smok znany z baśni wielu ludów, tu zresztą stanowiący przejrzysty pseudonim spraw już współczesnych; jest także liryczna, przywodząca na pamięć Andersenowskie właśnie postacie młodziutka Elza, tu uwikłana w koszmarne sytuacje jak ze złego snu.

Fabularna zawartość sztuki przedstawia się prościutko. Oto nad miastem od lat czterystu panuje trzygłowy smok. Mieszkańcy dawno się z jego totalną władzą pogodzili, przystosowali do wymagań bestii. Od czterystu lat, co roku, ofiarowują mu wybraną dziewczynę. Tym razem los padł na śliczną Elzę, córkę skromnego urzędnika, Szarlemana. Do tego momentu może się wydawać, że mamy do czynienia ze zwykłą, konwencjonalną bajkową fabułą. Teraz pojawiają się jednak fakty z zupełnie innej rzeczywistości. Przede wszystkim zastanawia brak jakiegokolwiek oporu ze strony Elzy i jej ojca. Wiedzą oni, że bunt przeciw władzy Smoka nie może się powieść. Brak nadziei prowadzi - jak widać - prostą drogą do ubezwłasnowolnienia. W sztuce występują też ludzie już nie tyle owładnięci strachem i swoistym egzystencjalnym marazmem czy przyzwoleniem na wszystko, ale gorliwi pomocnicy totalitarnej władzy. Należy do nich m.in. narzeczony Elzy sekretarzujący (tak!) Smokowi, Henryk. Stanowi on uosobienie służalczości, donosicielstwa, szpiegostwa itd. Podobnie zresztą jak jego papa, który jest burmistrzem miasta.

Ten stosunkowo dokładny opis sytuacji fabularnej ma uświadomić, iż sztuka Szwarca, choć występuje w niej bajkowy smok i błędny rycerz, nie jest wcale tak bardzo odległa od znanej nam rzeczywistości. Pod płaszczykiem fantazji i niby-sennych majaków ukrywa się silna i wyrazista intencja satyryczna. Satyra Szwarca wymierzona jest we współczesne formy zbiurokratyzowanej władzy nie liczącej się ze społeczeństwem, jego aspiracjami i potrzebami. Szwarc ukazuje też ludzką małość i obłudę, brak odwagi przeciwstawienia się złu, łatwość, z jaką większość ulega totalitarnej hydrze. Jest w tej sztuce zawarte także przesłanie nadziei. Zwycięstwo Lancelota nad Smokiem, chociaż wykorzystane przez Burmistrza i jego syna, budzi wiarę w możliwość odzyskania godności przez zwykłych, szarych ludzi. To właśnie zwycięstwo Lancelota daje Elzie i jej ojcu odwagę przeciwstawienia się złu.

Myślę, że właśnie owo odzyskanie przez Elzę i jej ojca zaufania do siebie, wiara w sens życia i świata są w tej sztuce najważniejsze. W ten sposób przede wszystkim, jako rodzaj przypowieści o ludzkiej godności i potrzebie solidarności, nie zaś tylko satyrę czy baśń, ujmują sztukę Szwarca śpiewane kilkakrotnie w ramach spektaklu poetyckie piosenki Jerzego Górzańskiego. Interpretuje je ciekawie Stanisława Celińska wraz z trzyosobowym męskim chórem.

Te piosenki akcentując aktualnie najbardziej interesującą interpretację "Smoka" stanowią jeden z inscenizacyjnych! "dodatków" spektaklu. Ten okazał się niezły (chociaż narzucający jeszcze jedną konwencję - kabaretu, których i tak I w przedstawieniu jest niemało). Ogólnie jednak spektakli wyreżyserowany przez Krzysztofa Zaleskiego wydaje się zbyt barokowy, często jakby przerysowany, stosujący nadmiar pomysłów i ornamentów plastycznych dla przekazania prostego w końcu przesłania sztuki. Mówiąc współczesnym językiem można określić to wyraźnie przechylone w kierunku teatru plastycznego przedstawienie mianem scenicznego komiksu, czyli formy, w której czystość gatunkowa jest sprawą drugorzędną.

Spośród bohaterów warto wymienić Wiesława Michnikowskiego (też przerysowana nieco postać Burmistrza, mimo wszystko jednak najlepsza rola w przedstawieniu), Joannę Szczepkowską - trochę monotonną Elzę, Henryka Borowskiego, również grającego "na jednej nucie" Lancelota, w tym przypadku jednak pasowało to do postaci, a także dobrego Grzegorza Wonsa (Henryk).