Artykuły

"Trojanki" Eurypidesa w reż. Jana Klaty w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. Pisze Witold Mrozek w Gazecie Wyborczej.

Jan Klata wrócił do Gdańska po 14 latach, by zrealizować "Trojanki". Przez pięć ostatnich lat był dyrektorem instytucji narodowej, teatralnego olimpu, czyli Starego Teatru w Krakowie. W 2017 r. minister Gliński zwolnił go ze stanowiska.

Gdańska premiera "Trojanek" Eurypidesa zbiegła się z przyznaniem Europejskiej Nagrody Teatralnej, która w tym roku wręczana będzie w Petersburgu. Klata za chwilę odbierze w Rosji jedną z równorzędnych nagród dla obiecujących twórców - "Nowe rzeczywistości teatralne" - obok tak istotnych artystów europejskiego teatru politycznego jak Milo Rau. Główną nagrodę otrzyma jednak Walerij Fokin, jeden z kulturalnych ulubieńców Putina.

Tymczasem w Gdańsku Troja upadła. Stary świat rozsypał się jak zamek z piasku. Scenografia Mirka Kaczmarka to piaszczysta plaża, a usypane na niej budowle nie przetrwają pierwszej sceny. Tytułowa zbiorowa bohaterka "Trojanek" - kilka aktorek we wspólnym, czarnym, żałobnym kostiumie: trochę sukni, a trochę namiocie - walczy o życie, zderzając się z ułomną sprawiedliwością zwycięzców.

Polityka pamięci i represji

Za wszystkim stoją cyniczni bogowie: Atena (sztucznie przerysowana Sylwia Góra-Weber) i Posejdon (w tej roli Jacek Labijak). Ta para otwiera spektakl. W laboratoryjnych fartuchach przyglądają się masakrze, tej zakończonej i tej, która dopiero nadchodzi. Wchodzimy w rzeczywistość dwóch skonfliktowanych stron po wojennej traumie.

W gdańskich "Trojankach" Klata akcentuje dwa podstawowe i aktualne dziś, jak się zdaje, tematy: odpowiedzialność każdego trybiku przemocowej machiny autorytarnego państwa i pytanie, ile świństw można zrobić w imię pamięci szacownych zmarłych. Instrumentalizacja ich odgadywanej "woli" - która każe na grobie poległego w wojnie Achillesa zabić w ofierze młodą królewnę Polyksenę (świetna Małgorzata Gorzelańczyk) - służy bezsensownej, krwawej, aroganckiej polityce pamięci i represji w jednym. Zrozpaczona Hekabe (Dorota Kolak), matka ofiary, wysłuchuje oficjalnej opowieści o jej pięknym, godnym odejściu, podczas gdy w scenicznej rekonstrukcji widzimy równolegle brutalny, okrutny gwałt.

Ktoś te ciosy też zadaje, ktoś zarządza machiną zemsty. "Ja tylko wykonywałem rozkazy" - mogliby powiedzieć posłańcy Greków informujący o kolejnych zbrodniach bądź doprowadzający ofiary do katów. To oni wykonują - czasem niechętnie, jak grany przez Cezarego Rybińskiego Talthybios - wolę zbiorowego suwerena. Przecież o kolejnych śmierciach nie decyduje Menelaos (Grzegorz Gzyl) ani żaden inny władca, decydują "Grecy", nawet jeśli Odyseusz (Michał Kowalski) - wyjątkowa kanalia - podżega ich do takich a nie innych wyroków.

Fetowany banita

Klata wraca do Gdańska po 14 latach. Jego poprzednią premierą w Wybrzeżu było zrealizowane tuż po debiucie "H." - czyli "Hamlet" Szekspira grany w Stoczni Gdańskiej. Chwilę później wyrzucono z Teatru Wybrzeże dyrektora Macieja Nowaka, co stało się jednym z wydarzeń formacyjnych dla zaczynającego wówczas pokolenia młodych twórców kojarzonych z teatrem politycznym: właśnie Klaty, Michała Zadary czy Pawła Demirskiego.

Powrót Jana Klaty do Gdańska jest szczególny. Przez pięć ostatnich lat był dyrektorem instytucji narodowej, teatralnego olimpu, czyli Starego Teatru w Krakowie. W 2017 r. minister Gliński zwolnił go ze stanowiska. Przeszło dekadę wcześniej Klata był w Gdańsku jedną z twarzy teatru wyklinanego wówczas przez przedstawicieli gdańskiego platformerskiego konserwatywnego establishmentu.

A przecież w jego inscenizacji duch ojca Hamleta, uosobienie zdradzonych wartości, pojawiał się jako husarz na białym koniu, co było jednym z dowodów na zakorzenienie Klaty w narodowo-patriotycznej wyobraźni. Dziś niegdysiejszy banita jest fetowany, a jego premierę uświetnia obecnością Paweł Adamowicz, prezydent Gdańska od 20 lat.

Migawki z czasów rockandrollowej chwały

Wróćmy jednak na scenę - tam też są celebryci. W rolę Heleny Trojańskiej wciela się u Klaty Katarzyna Figura. Gwiazda ekranu to w tym spektaklu jakby dwie aktorki. Powściągliwa postać ze środka przedstawienia, skazywana na śmierć przez dawnego męża Menelaosa, jest skrępowana konwencją, maską, linami więżących ją Greków.

W epilogu, już po końcowych oklaskach, Figura gra Helenę zupełnie inaczej - jej kreacja to autopastisz, nawiązanie do kanonicznych filmowych ról naczelnej seksbomby transformacji ustrojowej. Do granic ogrywa kojarzone z nią "nadkobiece" mizdrzenie się i epatowanie seksapilem, co bardzo cieszy publiczność. Po powściągliwych dwóch godzinach spektaklu Klata w końcowej scence idzie w przaśne, dosadne klimaty rodem z "Dantona" z czasów pracy w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Ale ten styl nie jest tu już zasadą, raczej migawką z rockandrollowej przeszłości.

Krokodyle łzy oprychów

Prawdziwą królową sceny w "Trojankach" jest Dorota Kolak jako była władczyni Trojan Hekabe. To jej rola - ironiczna, silna i emocjonalna zarazem - najbardziej zapada w pamięć. Hekabe przeklina i opłakuje. Przypomnijmy mit: po utracie męża giną kolejne dzieci i wnuki Hekabe mordowane przez greckich oprawców.

Właśnie, Grecy, naród starożytnych filozofów i poetów, tutaj są zgrają oprychów ustrojoną w papierowe maski stylizowane na twarze antycznych posągów. Grecki okrzyk "eheu!" brzmi nieszczerze, krokodyle łzy służą jedynie propagandzie.

Klata w "Trojankach" jedzie po bandzie, używa grubych skojarzeń. Łączy to jednak z wyjątkowym jak na siebie ascetyzmem formy, barokową muzyką i złowróżbnymi gitarowymi riffami najsłynniejszej córki Hekabe, wieszczki Kasandry (gościnnie: Małgorzata Gorol). Ten teatr nie porywa świeżością, ale skutecznie oddaje napięcie antycznej tragedii i działa. Mam nadzieję, że jeden z najgłośniejszych polskich reżyserów zagości teraz w Gdańsku na dłużej.