* * *
Kazimierz Wierzyński "TESSA" ("Wierna nimfa") Sztuka w 5:ciu obrazach Margarety Kennedy i Basila Dean, przerobił Jean Giraudoux , przekład Julji Rylskiej Premiera w Teatrze Nowym.
Dawno nie było tak udanego wieczoru. Śliczna sztuka, może najmilsza spośród ostatnich nowości; świetne przedstawienie, jedno z tych, o których się nie zapomina.
Pięć obrazów wyciętych ze znanej sobie powieści Małgorzaty Kennedy, przerobionych przez autorkę na scenę a potem adaptowanych jeszcze przez majstra Giraudoux, daje ciekawą i malowniczą całość, niepospolitę galerję postaci, dobry rysunek ich wewnętrznych przeżyć, wzruszające i serdeczne nastroje. Głębokiej satysfakcji dopełnia doskonała gra całego zespołu, prawdziwy popis młodych sił aktorskich, i znakomita, podbijająca pracowitością a także i najepszym smakiem reżyseria Węgierki. Teatrowi Nowemu można szczerze powinszować.
Opowieść zaczyna się w domu znakomitego kompozytora angielskiego Sangera. Środowisko to, w którem przebywamy przez dwa pierwsze akty narysowane jest po mistrzowsku. Sanger mieszka w Tyrolu, zdala od ludzi w górskiej odosobnionej willi. W sztuce nie widzimy go ani razu, ale duch jego krąży nad wszystkiem, co się w niej dzieje.
Dom wypełnia cała sfora dzieci wieIkiego muzyka, pochodzących z rożnych matek i zwanych "cyrkiem Sangera". Jest ich sześcioro (w powieści jeszcze więcej) napoły zdziczałych, fantastycznie przywiązanych do ojca, stanowiących mały, wierny sobie narodzik.
Mlodzi ludzie żyją jak chwasty. Nikt nie dba o ich wygląd i maniery, nikt ich nie kształci, nie wychowuje, nie troszczy się o przyszłość. Ale nie są to zwykłe cygańskie dzieci, dziczejące przy boku genjusza, który nie ma na nic czasu, pochłonięty własną, pracą. Cyrk Sangera posiada własną, samorodną kulturę. Tworzy ją muzyka.
Te małe bąki, podlotki i panny żyją od dzieciństwa obok najwyższych lotów twórczości, rozumieją instynktem jej wielkość, uczestniczą w niej nad podziw rozwiniętym dchem. Wychowuje ich sztuka, istotny i prawdziwy lokator i gospodarz tej zaniedbanej siedziby, w której niecichnące kłótnie i hałasy są mniejszym dysonansem, niż fałszywy ton muzyczny.
W tym domu niema serca, jak mówi się w sztuce, są tylko uszy. Tak, rządzi tu doskonałość zmysłu, którego sekretem są najbardziej niedościgłe uniesienia ludzkie. Od najwcześniejszych lat dostępne tej zgrai niedorostków rozbudziły w nich nietylko umiłowanie i znawstwo muzyki. Delikatna membrana przeniosła do wszystkich zakątków młodych dusz poczucie czystości sztuki i oto banda rozkrzyczanych oberwańców stworzyła własny, szczególny świat, w którym wewnętrzna prawość i szczerość znaczyła niepomiernie więcej, niż wszystkie kodeksy dobrego wychowania.
Ten świat ulega katastrofie. Stary Sanger umiera, wszyscy rozbiegają się po świecie, cyrk jest rozbiły. Rozpoczyna się dramat.
Tessa, jedna z córek Sangera, zabrana przez rodzinę, jedzie wraz z dwojgiem rodzeństwa do Anglji. Kończy się dotychczasowa wolność, zaczyna obowiązywać inny kodeks. Po swobodzie urwisk tyrolskich, trójka genjalnych dzikusów poznaje teraz blask salonów londyńskich i dyscyplinę szkoły. Ale nietylko ta zmiana jest przyczyną ich rozbicia. Tessa kocha się w młodym muzyku, Doddzie. uczniu i przyjacielu Sangera. Dodd bywał od lat gościem w ich tyrolskim domu, stał się cząstką rodziny, wszedł idealnie w atmosferę "cyrku". Po śmierci mistrza ożenił się z jego kuzynką, Florą, i przeniósł się do Londynu.
W nowem życiu, śród dostatków i zbytków, pod opieką kochającej Flory, Dodd czuje się podobnie jak Tessa w szkole. Brak mu tchu, jest obcy śród najbliższych, nie może dostosować się do konwenansów. Flora pochodzi z innego świata, wielbi twórczość męża, chce mu być pomocna - ale po swojemu. Zabiega o stosunki, któremi Dodd pogardza, robi mu "dobrą prasę,", do czego on nie przywiązuje znaczenia. Dla niego istnieje tylko muzyka, dla niej przedewszystkiem życie.
Konflikt narasta coraz bardziej, aż wybucha gwałtownie, gdy do salonów Doddów wpada trójka młodych Sangerów, rozbitki dawnego cyrku a teraz zbiegowie ze szkól. Dodd uprzytamnia sobie, że kocha Tessę, nie świadomą, podskórną miłością. W niej odzyskuje dawny świat, niepodzielne poświęcenie dla sztuki, jedyne powietrze jego twórczości. Tessa odtrąca tę miłość, nie chce niszczyć szczęścia Flory, ale wypadki toczą się niepowstrzymaną koleją. Dodd rozchodzi się z żoną, rozstaje się z obcym człowiekiem, porzuca świat, w którym zabłądził. Między kobietami dochodzi do dramatycznego starcia. Młodziutkiej dziewczynce rzuca Flora w oczy najokrutniejsze oskarżenie: jest kochanką Dodda. rozbiła ich pożycie, nadużyła jej zaufania, świadomie ją okłamała.
Tessa broni się, choć czuje już swoje dumne zwycięstwo. Nie kryła się z miłością do Dodda. pokochała go zanim zjawiła się Flora, lecz do kłamstwa, zdrady i podejścia nie była zdolna. Stanowiłoby to zniszczenie jej godności, byłoby zaprzeczeniem jej czystego świata, do którego należy. Zawiodła ją tam sztuka, niepojęta w swych nakazach i wyżynach dla Flory; utrzymuje ją tam miłość, pełna wyrzeczenia i samozaparcia, niezrozumiała dla podejrzliwej zazdrości.
Tam należy też Dodd. Nic już ich nie rozłączy, uciekają razem z Londynu. Chcą znaleźć świat, w którym można żyć tak nieskalanie jak czują, pragną i kochają na wysokościach swojej sztuki.
Konflikt moralny zarysowany jest w utworze bardzo delikatnie i subtelnie. W ludziach "cyrku Sangera", jak każdym artyście, jest jakieś potępieńcze pomazanie. Nadświatowa wysokość muzyki wyzwala ich z powszedniości, wytrawia z nich jej potrzeby i obowiązki. Żyją właściwie jak barbarzyńcy, nie wiedząc o tem i nie czując żadnego w tem uszczerbku. Sztuka ich tworzy inne wymagania i nakazy. Ustanawia system anarchji i rządzi się w nim własną moralnością, w której twórczość jest jednocześnie ascezą i rozkoszą. Wszelkie odstępstwo od tych zasad przynosi w skutkach zgubę i zniszczenie. W zamian za bolesny przymus nieustannego wysiłku, potępieńczy cyrk pełny jest niedostępnych gdzieindziej radości. Rozkosz wzruszenia, którego doznają, oczyszcza ich z małości i zła. Mieszczą się w doskonałym kształcie sztuki i jeśli naprawdę mogli o sobie powiedzieć, że niema w nich serca a są tylko uszy zasłuchane w poszum natchnienia, to jakże głęboko czują wyższość swego genjuszu nad umiejętnością życia!
Poszli jej szukać w nowym świecie, bo nie pójść nie mogli. Tego wymagały ich serca, tak czułe na fałsz miłości jak czułe było ucho na fałsz muzyki. Ale czy znajdą to czego szukali?
Utwór wystawiony w Teatrze Nowym kończy się happy endem i przez to sprzyja naszemu wzruszeniu. W oryginale Tessa umiera, przeznaczona na śmierć oddawna, przez chorobę serca. Kto wie czy ten finał nie jest bliższy tragedii potępieńczych pomazańców, czy naprawdę dopiero śmierć nie uspokoi serca, które posłuchało przykazań bezlitosnych bogów.
"Tessę" przygotował Węgierko w sposób doskonały. Banda dzieci, okropne niebezpieczeństwo każdej sceny, poruszała się naturalnie i bez szarży rozsiewając śmiech i wzruszenie, według nieomylnych wskazań I reżyserskich. Wszystkie role postawione były szczęśliwie, ujmowały bezpośredniością i prostotą, bez których koncert rodziny Sangera i byłby barbarzyństwem.
Tessę zagrała Barszczewska ze szczerem lecz opanowanem przejęiciem, przekazując jej ujmującą delikatność i dziewczęcość swojej postaci. Rola ta rosła w miarę akcji, trzeci i czwarty obraz miał prawdziwy akcent dramatyczny.
Doskonałym jej partnerem był Ziembiński, grający Dodda. Jego muzyk miał humor, sentyment, temperament, nerwy, - wszystko w dyskretnych, inteligentnie wymierzonych dozach. Dzieci Sangera znalazły wyborne wcielenie w dwojgu pędraków, nie nazwanych w afiszu po nazwisku, i w świetnej grze Stępniówny, Niwińskiej i Andryczówny, która miała znakomite akcenty komedjowe. Zespół grał w sposób godny najżywszego uznania: Woszczerowicz i Nakonieczna, na pierwszem miejscu, potem Jarszewska, Sulima, Ziejewski, Bogusiński, Pichelski, Kempa, Krzewiński, Zajączkowski i Dereń -- oto lista zasłużonych, których Warszawa bedzie oklaskiwać w długim niewątpliwie szeregu przedstawień tej czarującej sztuki.
