Oberiuci, czyli zagadywanie śmierci dowcipem
Debiutujący reżyser Łukasz Czuj wziął na warsztat utwory Oberiutów - rosyjskiej grupy poetyckiej z lat 20. naszego wieku. W spektaklu "Tango Oberiu 1928" połączył ich humor z przeczuciem kataklizmu historii.
OBERIU - czyli Stowarzyszenie Sztuki Realnej. Czy komuś mówi coś ta nazwa? Trzeba było dziesiątek lat, by dzieła Mikołaja Zabołockiego, Aleksandra Olejnikowa, Jewgienija Szwarca, a przede wszystkim Daniła Charmsa i Aleksandra Wwiedenskiego zdobyły rozgłos, na jaki zasłużyły. W latach 20. w Rosji ukonstytuowała się grupa poetycka, z pozoru nie stawiająca sobie żadnych celów. W czasach, kiedy wiersze pisało się w wyższej sprawie, a socrealizm natarczywie pukał do wszelkich drzwi, oni postanowili wychwalać bzdurę. Prawodawca Oberiutów mówił, że interesuje go życie w jego najbardziej absurdalnych przejawach. Od oficjalnej propagandy ważniejszy był brak kiełbasy połtawskiej i kończące się zapasy kwasu chlebowego. Charms i Wwiedenski próbowali odizolować się od rzeczywistości rządzonej przez totalitaryzm. Wykpiwali ją, ale nie bezpośrednio. Ich dzieła to początek europejskiej poezji i teatru absurdu. Liczą się pierwsze, często najbardziej absurdalne skojarzenia. Zamiast agitki politycznej, Oberiuci podstawiają nam przed oczy krzywe zwierciadło swojej epoki. Wszystko jest wykoślawione, smutne, inne. Próby pozostania obok muszą skończyć się klęską. Wiersze i piosenki Oberiutów pełne są żywiołowego humoru. Spod każdego żartu wyziera jednak lęk. Poeci podskórnie wyczuwają, co ich czeka. Wiedzą, że ogólny kataklizm jest już nieuchronny. Władza, która nigdy się nie myli, a ludziom zapewnia szczęście, zamyka ich w więzieniach, zsyła do łagrów. Umierają w samotności, skazani na zapomnienie. Poezja Oberiutów, z pozoru lekka i beztroska, jest więc świadectwem czasu kłamstwa. Dziś, gdy nie pamiętamy już o futuryzmie, z którego się wywodziła, utwory Charmsa czy Wwiedenskiego robią wielkie wrażenie. Czuć, że artyści próbują zagadać katastrofę, dowcipem stłumić bezlitosną śmierć. Śmiech Oberiutów chce oswoić nieprzyjazną, zdeformowaną rzeczywistość. Ale w takiej konfrontacji poezja nigdy nie ma szans.
Wszystko to widać w spektaklu Teatru Rozrywki w Chorzowie. "Tango Oberiu 1928" to z pozoru tylko sceniczna zabawa. Ułożone w ramach jednego wieczoru autorskiego utwory są jednak kroniką pewnej rzeczywistości. Ważne są rzeczy najmniejsze, nostalgia za dawną Rosją. Ale pod powierzchnią słownych kalamburów czai się strach. Na jakiekolwiek zmiany, na ucieczkę jest już za późno. A poza tym poeci zawsze wychodzą ostatni.
Przedstawienie Łukasza Czuja łączy humor poszczególnych żartów z podtekstem wszczechobecnej śmierci. Charms, Wwiedenski, Olejników i Zabołocki dobrze grani przez chorzowskich aktorów dokazują jak dzieci na placu zabaw. Od piosenki do żartu, od żartu do piosenki. Ale potem nie pozostanie nic. Znikną obecne na scenie postaci, stworzone przez wyobraźnię artystów. Śmiech zamiera na ustach. Nikt nie skosztuje kiełbasy połtawskiej.
Oglądając chorzowską inscenizację Czuja nie można o tym zapomnieć. Wystarczy jedna chwila, by złamać radosny nastrój całości. Młody reżyser potrafi ustawiać proste, a przy tym błyskotliwe sytuacje sceniczne. Aktorzy, dobrze obsadzeni, bawią się swymi rolami. Ale jest na szczęście naddatek, nie pozwalający zapomnieć, że koniec może być tylko jeden.
Czujowi nie trzeba wiele. Kilkoro aktorów, konsekwentna, ekspresjonistyczna w duchu scenografia Michała Urbana, zamykająca widzów w skrzywionej niecce łączącej scenę z widownią. Mimo braku rekwizytów wierzymy, że wszystko może się zdarzyć. Wykonawcy wypadają z szafy i do niej uciekają, bo wedle Oberiutów sztuka jest jak szafa i nigdy nie wiadomo, co z niej wypadnie.
Chorzowskie "Tango Oberiu 1928" przybliża kawałek niesłusznie zapomnianej literatury. Proponuje teatralną zabawę, nie pozbawioną głębszej myśli. Gdyby jeszcze trochę skrócić spektakl i spowodować, by z kilku finałów pozostał tylko ten jeden. Ale nie są to duże zastrzeżenia.
