Artykuły

W ostatnich miesiącach Sąd Najwyższy wydał dwa orzeczenia, które mogą w bardzo istotny sposób pogorszyć warunki wynagradzania artystów - pisze Mikołaj Iwański w Krytyce Politycznej.

Już jakiś czas trwa koszmarna passa trudnych do wyjaśnienia wyroków dotyczących artystów wydawanych przez Wydział III Sadu Najwyższego.

Najnowsza sprawa ma swój początek w kontroli ZUS w szczecińskim Zamku Książąt Pomorskich. Zakwestionowane zostały wówczas umowy o dzieło podpisane w 2009 przez skrzypaczkę zatrudnioną do zagrania koncertu z orkiestrą. Kolejny wyrok, będący efektem tej samej kontroli, dotyczył umów o dzieło podpisanych przez aktorów, konferansjera, tłumacza, osobę prowadząca warsztaty z tańca oraz muzyków. W zgodnej opinii sędziów w obydwu tych sprawach wykonujący zlecona pracę nie wnieśli istotnego twórczego wkładu w efekt końcowy, w związku z czym wykorzystanie ryczałtowego odpisu przychodu z tytułu praw autorskich jest nieuzasadnione. Według sędziów wykonali oni pracę o charakterze powtarzalnym, pod nadzorem dyrygenta, w związku z czym ich odpowiedzialność polegała na jedynie na dochowaniu należytej staranności.

Tym samym stworzona została równoległa rzeczywistość prawna. Obowiązujący art. 85 Ustawy o prawie autorskim stwierdza bowiem klarownie:

1. Każde artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

2. Artystycznymi wykonaniami, w rozumieniu ust. 1, są w szczególności: działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania.

Jak widać ustawodawca przewidział możliwość wystąpienia tego typu wątpliwości, wskazując na bardzo szerokie zastosowanie kategorii artysty-wykonawcy, co jednak nie przeszkodziło sędziom Wydziału III Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych bardziej zaufać swojej intuicji z zakresu teorii sztuki.

SZTUKA? PRZECIEŻ TO TAKIE PROSTE

Jestem pewien, że żaden specjalista w dziedzinie prawa i cywilnego nie podpisałby się pod tak kuriozalnym rozstrzygnięciem. Zresztą wystarczyło zapoznać się z omówieniami merytorycznymi dostępnymi na YouTube, żeby zasiać kluczowe wątpliwości na temat złożoności procesu twórczego:

Uznanie pracy artystów-wykonawców, konferansjerów, osób prowadzących warsztaty za pracę inną niż twórcza to przede wszystkim wyraz poważnego problemu polskiego sądownictwa. Nie obwiniam nadmiernie urzędników ZUS, gdyż występując w tym przypadku jako organ kontrolny, będący częścią administracji rządowej, kierowali się inną pragmatyką interpretacyjną, a prowadzone przez nich postępowanie ma prawo być obarczone pewnym błędem. Problem pojawia się, kiedy do gry wchodzą instytucje i osoby mające te błędy naprawiać. Wszystkie instancje niezależnej władzy sądowniczej, do których odwoływał się szczeciński Zamek Książąt Pomorskich, okazały się równie bezradne wobec tego dość oczywistego nieporozumienia i zignorowały obowiązujące przepisy poparte wieloletnią praktyką rozliczania pracy artystów umowami o dzieło.

Zdecydowało o tym kilka czynników.

Po pierwsze właściwość sądów orzekających w zakresie ubezpieczeń społecznych - a zatem ich (nie)zdolność czy (nie)kompetencja do rozpoznania sprawy o konkretnym charakterze.

Po drugie - mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem, które możemy obserwować, gdy przed oblicze sądu trafia sprawa dotycząca szeroko rozumianego pola sztuki. W niewypowiedzianej opinii wielu sędziów jest to materia tak banalna, że w zasadzie wszystko, co się powie na jej temat, może być jakoś prawdziwe. Odwołanie się do tej potocznej mądrości w niektórych przypadkach całkowicie zwalnia z obowiązku gruntownego przebadania sprawy. Są to mocne słowa, ale polecam relację z pierwszego procesu Doroty Nieznalskiej.

Po trzecie - wyrok, o którym tu rozmawiamy, to zwykła prawnicza ignorancja uzbrojona w interpretację zawężającą.

Podobne podejście obserwowaliśmy kilka lat temu, kiedy była szefowa ZUS, Rzeczniczka Ubezpieczonych Aleksandra Wiktorow, komentując postulaty artystów dotyczące rozpoczęcia prac nad dedykowanym systemem ubezpieczeń społecznych, dziwiła się, że można nie mieć opłaconych składek ZUS.

Ten protekcjonalny i lekceważący rodzaj myślenia był właściwy w sumie całej elicie politycznej. Sędziowie w tym wymiarze nie różnią się od reszty elit.

Co bardzo ciekawe, jedynie w przypadku tłumacza wykonującego tłumaczenie z opracowaniem dokumentacji muzycznej sędziowie uznali, że jednak umowa o dzieło jest na miejscu. Wiadomo, dokumenty, papier, języki obce - poważniejsza sprawa.

CO DALEJ?

Zastanówmy się, jakie są skutki mają oba wyroki. Pierwszym, który artyści bardzo odczują, będzie odejście od stosowania umów o dzieło z ryczałtowym odliczeniem kosztów uzyskania przychodu w wielu instytucjach. Jakość umów podpisywanych przez artystów już w tym momencie jest bardzo niska, a możliwości ich negocjowania raczej ograniczone, o czym pisałem raptem kilka dni temu.

Skutki takich wyroków widoczne są bardzo szybko, bo zlecający prace artystom to zwykle instytucje publiczne. Szeroko komentowany wyrok SN jest dla tych instytucji zachętą, by wystawiać od teraz artystom zdecydowanie mniej korzystne umowy. Dla wystawiającego umowę rzecz w sumie jest bez znaczenia - suma brutto zostanie po prostu inaczej rozliczona. W przypadku artysty oznacza to jednak zdecydowanie mniejszy zarobek "na rękę".

Wyroki SN to również częściowe zrealizowanie ambicji o zlikwidowaniu odpisu 50% kosztów uzysku dla artystów. Podejścia do zniesienia tego dedykowanego sposobu rozliczenia robił chyba każdy układ polityczny w ostatnich kilkunastu latach, jednak na taki rodzaj wsparcia ze strony sądownictwa żaden z nich nie mógł liczyć.

Smutne jest też to, że wielu poszkodowanych ostatnimi decyzjami SN będzie w najbliższym czasie brać udział w demonstracjach w obronie praworządności, niezawisłości sadów etc. Podobnie zresztą, jak brali udział w ulicznej manifestowaniu poparcia dla Trybunału Konstytucyjnego, który wydał kuriozalne orzeczenie w sprawie zgodności z Konstytucją artykułu o ochronie uczuć religijnych. Warto zadać to pytanie: czy ludzie sztuki w ogóle mają dostęp do uczciwego, albo chociaż czytającego obowiązujące przepisy sądu?