Artykuły

"Latarnia" jest poetycką komedią przejętą całkowicie z teatru dramatycznego i nowym eksperymentem którym realizatorzy pragną jeszcze dobitniej udowodnić, że teatr lalek potrafi udźwignąć wielki reper­tuar klasyczny, przydając mu nowe bogactwo form i odmienne tworzywo teatralne". - To zdanie z programu nowej premiery Państwowego Teatru Lalek "Groteska" świadczy ponad wszelką wątpliwość o tym, że jego kie­rownictwo zdaje sobie w pełni sprawę z charakteru podjętego przez siebie eksperymentu, zaprezentowane zaś przedstawienie ma dać odpowiedź odnośnie słuszności takiego ekspery­mentu.

Od razu na wstępie pragnę stwier­dzić, że - moim zdaniem - ekspery­ment taki nie wydaje się trafny. Ca­ły sens i - pewnego rodzaju - filozofia teatru lalek leży w tym, że jego wymiar jest zasadniczo odrębny od wymiarów ,,normalnego" teatru, poczynając od lalkowego aktora i jego całkowicie i celowo sztucznych gestów aż do sytuacji i wydarzeń niemożli­wych na ogół w realistycznym życiu ludzkim.

Wydaje się, że drogą każdego lalkowego teatru winno być właśnie wy­dobywanie tych elementów czarodziej­stwa, pozornie arealistycznej fikcji, która leży u podstawy teatru lalki, w samej substancji, w samej materii. Mówię: pozornie arealistycznej - gdyż nie należy tu się lękać tego tak groźnego zarzutu antyrealizmu. Za­rzut taki miałby w tym wypadku tyle słuszności ile jej miałby zarzut anty­realizmu w stosunku do obrazu, dlate­go że pokazuje przedmioty i ludzi pła­sko, jednowymiarowo, albo w stosun­ku do rzeźby, dlatego że się nie po­rusza. Realistyczne ujęcie dzieła sztu­ki musi być rozumiane zawsze w od­niesieniu do materiału, którym dana sztuka operuje, a decyduje o nim w pierwszym rzędzie znaczeniowa i ideo­wa wymowa utworu. Są to prawdy tak oczywiste, że powtarzać je można tylko z pewnym zażenowaniem. Dlate­go najpiękniejsze osiągnięcia artysty­czne "Groteski" notowaliśmy wtedy, kiedy ukazywała ona na swej scenie sytuacje i wydarzenia możliwe jedy­nie w tym wyjątkowym, jednorazo­wym świecie jak np. perypetie czło­wieka wśród lalek w ,,Baśni o pięciu braciach". Tak więc próba przenoszenia utworu z repertuaru teatru ,,ludzkiego" na teren lalkowy wydaje się już u samego korzenia kryć źródła nieporozumień. Udowodniła to po części "Latarnia" Alojzego Jiraska. Nie negując walo­rów tej sztuki, jej mądrej, dowcipnej ludowości, jej zdrowego, demokraty­cznego sensu - trzeba stwierdzić, że walory te mogą być w pełni wykorzy­stane dopiero w teatrze żywego akto­ra, dla którego sztuka ta została na­pisana. Tam bowiem istnieją możliwo­ści większych zróżnicowań, bogatszych modulacji i subtelności psychologicznych, których dostarczyć nie mogą martwe - bądź co bądź - i zesztywniałe w dość, z natury rzeczy, jedno­stajnych gestach lalki. Stąd sztuki na­wet popularne i nieskomplikowane fa­bularnie, ale przeznaczone dla żywych aktorów, mogą w końcu - wystawio­ne w teatrze lalkowym - znużyć wi­dza i nie pomoże tu "nowe bogactwo form i odmienne tworzywo teatralne". Chyba, że taka sztuka zostałaby całko­wicie przetłumaczona - jeżeli tak rzec można - na język lal­kowy i napisana na nowo przy uwzględnieniu specyficznej lalkowej substancji i materii artystycznej, po­dobnie jak na podstawie istniejącego dzieła literackiego powstaje niekiedy utwór muzyczny albo na temat nama­lowanego obrazu - poemat. W wy­padku "Latarni" w ,,Grotesce" taka transpozycja nie miała miejsca i stąd zrozumiałe było u widza pod koniec przedstawienia znużenie. A nuda jest stanem psychicznym nie najlepiej sprzyjającym przyjmowaniu bajkowej dydaktyki.

Jeżeli sam ten eksperyment teatru (świadczący zresztą chlubnie o ciąg­łej ambitnej dążności kierownictwa do szukania różnorodnych rozwiązań) jest bardzo dyskusyjny - to nie mogą budzić wątpliwości osiągnięcia w dzie­dzinie formy realizacyjnej omawiane­go widowiska, w tym, co się składa na jego kształt artystyczny. Niejedno­krotnie już na tym miejscu wypadało w słowach najgorętszej pochwały mó­wić o powyższych elementach wielu przedstawień ,,Groteski", a i tym ra­zem trzeba słowa te powtórzyć. De­koracje Kazimierza Mikulskiego i Je­rzego Skarżyńskiego to arcydziełka smaku, finezji, prostego wyrafinowa­nia czy wyrafinowanej prostoty. De­koracje te potrafią stworzyć to wła­śnie, co dla teatru lalkowego winno być najistotniejsze: specyficzne połą­czenie obrazu konkretnej - chciałoby się powiedzieć: historycznej - rze­czywistości z nastrojem nierealnej, baśniowej scenerii snu. Kiedy ukazu­ją się przed nami drzewa Mikulskie­go i Skarżyńskiego, smukłe, wiotkie, o delikatnej, precyzyjnej linii na tle czystego, głębokiego w łagodnej in­tensywności kolorytu horyzontu - wówczas wiemy, że znajdujemy się nie tylko wobec groźnej surowości autentycznego lasu wiejskiego, ale także w obliczu wielkiego czarodziej­stwa fantazji. W wywołaniu tego sugestywnego klimatu przedstawie­nia wybitny udział mają również lal­ki Lidii Minticz, które powoływały do teatralnego życia postacie na przecięciu pomiędzy realistyczną kreacją indywidualności ludz­kiej, a ostro satyryczną, groteskową syntezą typu. Odnosiło się to głów­nie do przedstawicieli świata dwor­skiego i tylko lalkowi "bohaterowie pozytywni" (Libor czy Hanusia) mieli wymiar bardziej konwencjonal­ny.

Wymienione elementy plastyczne przedstawienia dają ogromną radość wzrokową zarówno dorosłemu jak i młodemu widzowi, których inscenizator i reżyser widowiska, Władysław Jarema, oraz wykonawcy - coraz do­wcipniej poruszający lalkami, coraz lepiej aktorsko mówiący tekst - umieją równocześnie zabawić barwną ruchliwością sytuacji. Ogromna rola ,,Groteski" w kształtowaniu śmiałej i żywej wyobraźni, zwłaszcza u uczą­cego się dopiero pierwszych doznań estetycznych młodego pokolenia odbior­ców teatralnych - jest tu szczególnie doniosła. I dlatego trochę niepokojące mogą się wydawać pewne objawy świadczące jak gdyby o usiłowaniach kierownictwa przekształcania swego teatru w coś w rodzaju teatru "tylko dla dorosłych". Czyżby za tym kryła się nieświadoma niechęć do pięknej sztuki dla dzieci i błędne pojmowanie jej jako odrębnego i... pośledniejszego gatunku?