Artykuły

Niemiłe to zajęcie przyganiać renomowanej scenie, ale jak się należy, to trzeba. Teatr Lalka, zapewne w związku z planowa­nym w Warszawie na maj kongresem ASSITEJ, przygotował - siłami Łukasza Kosa (reżyseria), Roberta Bolesty (adaptacja) i prawie całego zespołu (wykonanie) - "Bankructwo małego Dżeka" Janusza Korczaka. To druga zaledwie realizacja sceniczna po podjętej przed 20 laty przez Halinę Machulską w Teatrze Ochoty.

Napisana 70 lat temu powieść o dzieciach i pieniądzach w oczywisty spo­sób domaga się aktualizacji, i taki też sztafaż otrzymała. Amerykański dziesięciolatek już nie zakłada szkolnego sklepiku i uczniowskiej kooperatywy, tylko prowadzi klasowego bloga, a następnie portal dziecidladzieci.com. I bankrutuje, a co to jest bankructwo, wyjaśnia w programie specjalista od Internetu Wojciech Orliński: "Bankructwo jest wtedy, kiedy jesteś komuś winny sto złotych, ale masz tylko dziewięćdziesiąt dziewięć. Nie masz skąd wziąć lub pożyczyć, bo wziąłeś i pożyczyłeś już wszystko".

No tak, idea szczytna i nowa, bo jak mówi Łukasz Kos w wywiadzie dla "Gazety Wyborczej" o miłości w teatrze i kinie zostało powiedziane dużo, o pieniądzach mało. "W teatrze dla dorosłych to przysłowiowe Shopping and Fucking już było, a dla młodych widzów jeszcze nie. Dlatego też rzecz się dzieje w Ameryce, ale to jest Ameryka z naszej wyobraźni. Korczak pisał o Ameryce, ale nigdy tam nie był. Robert Bolesto też nie był. Ja byłem przez tydzień. To Ameryka filmowych fantazji, Ameryka musicalu. Taka, jaką sobie wyobrażamy".

Uboga to wyobraźnia, z przewagą fucking. Słówko fok, które jest slango­wym przekształceniem fuck, jest zresztą ulubionym słowem Bolesty, uni­wersalnym i wszechobecnym. Jako staroświecka użytkowniczka staro­świeckich przerywników zajrzałam do Internetu, żeby pogłębić swą wiedzę i nadążyć za Bolestą. I co tam piszą? "Jak się przytrzaśnie palec w drzwiach, należy powiedzieć FOK; Jak się w sklepie zobaczy coś bardzo drogiego, należy powiedzieć FOK; Jak się jest ofiarą napadu w Bronxie (albo gdzie indziej), należy powiedzieć FOK; Jak się mija wspaniałą dziew­czynę na ulicy, to się mówi UATA FOK; Jeśli ktoś na ciebie krzyczy, używając słowa FOK, należy odpowiedzieć FOKJU TU; Jak coś nie działa, należy powiedzieć FOK ZAT SZIT; Jak ktoś cię denerwuje, należy zapytać ARJU FOKIN MI?; A jak to nie działa, to UAT DA FOKJU UONT?; Gdy skaleczymy się w palec - OULISZIT, FOK FOK! FOOOK! [a niech to! do licha!]." Itp., itd. Bolesty składnia to także szyk typu: "Dżeka tata, Dżeka mama, Dżeka dziadek, Endiego mama" itp. Żeby aktorów nie przemęczać, większość kluczowych kwestii prezentuje się na planszach w for­mie pisanej: "Dżek myśli źle o Alim; Jak założyć i prowa­dzić blog?; Dżeka tata wstrzymuje swój wieczorny rytuał palenia cygaretki (anachroniczne niedopatrzenie, panie Bolesto!) czy Endiego mama bardzo mokro całuje Dżeka na pożegnanie". Ech! ojczyzna polszczy­zna, ech! Reforma Teatru, ech! Brecht się w grobie przewraca, a publiczność ziewa z nudów. Fokowo jest.

No, ale nie samą fonią teatr żyje, wizją przede wszyst­kim. Mamy zatem na scenie liczny zespół w szarych dresach, który z ponurymi minami co i raz prezentuje sesję szwedzkiej gimnastyki, a to grając roztańczone piksele, a to znaki komputerowe: "małpa" "kratka" " dziecinne życie intymne na rampie, na której lalkowy Dżek gra na komputerze i prowadzi wraz z młodszą siostrą o różo­wej czuprynie (nie wiem, czy dobrze usłyszałam, że to Pony Girl, w każdym razie wygląda jak My Little Pony w człekokształtnym wydaniu) ewidencję swych nie­licznych "skarbów". Dżek ma złamaną nogę, ale koń­czyna w końcu się zrasta i chłopiec wraca do szkoły, gdzie na plastikowych krzesełkach zasiada grono kole­gów, nauczanych przez panią w żółtym spodniumie z włosami tak ściągniętymi do góry w ciasny kok, że niepotrzebne jej ewentualne operacje plastyczne. Trzecim po klasie miejscem, w którym przebywa od czasu do czasu Dżek, jest szatnia - sygnalizowana bla­szanymi szafkami - gdzie dobija się koleżeńskich tar­gów i zawiązuje sojusze; czwartym - budka z elektro­niką Donniego (Michał Burbo), który namawia Młodego do rozkręcenia prawdziwego interesu. Złym duchem (a może i dobrym, w warunkach kapitalizmu, duchem agresywnej przedsiębiorczości) jest Pan Li (Wojciech Pałęcki, grający także Dżeka Tatę) - milio­ner luzak na leżaku, z biurem zaznaczonym obecnoś­cią sekretarki i tacy ze szklankami. Dramatyczne sceny uświadomienia bankructwa przez mecenasa Maja­kowskiego (gra go Andrzej Perzyna; dziadkowie dzieci chichoczą, gdy się przedstawia z nazwiska) też odby­wają się na brzegu rampy. Nudne to, monotonne, boleśnie powtarzalne. Miejsce akcji - Amerykę sym­bolizuje kawałek Statui Wolności na początku i na końcu oraz wielki dolar z wyciętą w środku dziurą, o abstrakcyjnym nominale 1000 tysięcy. Na scenę wpycha się i wypycha z niej rozmaite rekwizyty w atmosferze ogólnego bałaganu; są też projekcje ekranu komputera i ekran bez projekcji, z którego "okienek" wyskakują gadające głowy kolegów Dżeka. Konsekwencji, jeśli chodzi o relacje lalka - aktor, tak do końca nie ma, bo owe człekopodobne kukły są bez­władne i wymagają współpracy nawet i trzech osób, choć bunraku to bynajmniej nie jest - prędzej nie­udana oferta Domu Towarowego Smyk.

Lalki wyszły równie fokowo, co tekst. Ich głowy (pod­kreślono tu autorstwo Karela Czecha) są niby naturalistyczne i zróżnicowane, z rysami lekko upodobnio­nymi do twarzy aktorów - głównych animatorów, ale wyjątkowo antypatyczne, wszystkie z identycznym grymasem ust w podkówkę. Z dziesięcioro mamy tych uczniów, więc niezły tłumek, ale właściwie nie wcho­dzą oni w żadne wyraźniejsze relacje; mimo utrzyma­nia w klasie klimatu multikulti, trudno je zapamiętać. Zero psychologii, zero zniuansowania, poza werbali­zowaniem niechęci, pretensji czy wręcz nienawiści. Szlachetnemu z natury (???), zaniedbującemu naukę Dżekowi w matni kapitalizmu też trudno współczuć - w ogóle trudno tu się z kimkolwiek psychicznie utoż­samić. Brzydkie, tępe, martwe gęby, z wypisaną na czole niechęcią do komunikowania się. Kos jest bar­dzo z siebie dumny, że po raz pierwszy zrobił przed­stawienie "w lalkach"; być może to jednak nie jest jego metier. Nawet na pewno nie, bo na chybił trafił dupli­kuje działania lalek i aktorów - wybór "klasycznej" konwencji właściwie się w takich okolicznościach tłu­maczy słabo albo wcale.

Mniej więcej w środku przedstawienia - trochę ni przypiął, ni wypiął - pojawia się żywy, acz zamasko­wany band i wykonuje song Sary Brylewskiej "Wiem, czego chcę", ale nawet starania wokalne Moniki Babuli nie przynoszą upragnionego przełamania w stronę śmiechu i zabawy. Aktorsko broni się właściwie jedynie Wojciech Słupiński w roli Endiego Mamy, ale to jest samograj, bo jak przebrać artystę jego nieprzeciętnych gabarytów za tłustą blondynę, to musi śmieszyć, choćby i nie chciał. Poza tym mamy natłok kiczu i owych "fantazyjnych" skojarzeń amerykańskich, czyli jak maty Łukaszek i Robercik wyobrażają sobie ojczyznę dolara i Statui Wolności: tu George Washington i Obama, tam Myszka Miki i Kaczor Donald, obok monstrualny hot dog i Batman. Tandetne projekcje, tandetne meble i rekwizyty, bidna ta cyberprzestrzeń mimo projekcji, quasi-komputerowych ekranów i kiosku z telefonami komórkowymi - zero metafory, a widzialna dosłow­ność rzeczy po prostu odpycha.

Wyszła bajka ponura, antypatyczna, brzydka i niecie­kawa. Aż się wierzyć nie chce, że Maria Dąbrowska w 1924 roku po wydaniu powieści uznała Korczaka za "wielkiego artystę" No, ale nie znała Bolesty. Zbankru­towany Dżek, który dostał się pomiędzy ostrza potęż­nych szermierzy (czytaj: koncernów komputerowych), w końcu jednak wyjdzie na swoje. Odczytuję tu jakiś taki podejrzany happy end z rodzaju: co cię nie zabije, to cię wzmocni.

Pytanie zasadnicze: Czy było warto? Czy warto prze­kładać z Korczakowego na Boleściwe? Czy w ogóle warto było - chcąc uczyć dzieci zasad obiegu, pomna­żania i przyczyn utraty środków płatniczych - sięgać po klasykę sprzed 70 lat, w której kiedyś straszyły takie słówka, jak "rabat" czy "kredyt"? Nie lepiej było zamó­wić nową komputerową sztukę, a choćby i u Orliń­skiego, zamiast produkować takie hybrydy? "El sueńo de la razón produce monstruos". Szkoda, że przy szczegó­łach realizacji tego ambitnego i w zamyśle pożytecz­nego projektu "ku czci" nieśmiertelnego Starego Dok­tora nikt się w porę nie ocknął, bo efekt jest odwrotny do zamierzonego. Pomysł był, ale nie wy-pa-lił.