Artykuły

Ryszard Marek Groński w nowej książce wrócił do Łodzi swojej młodości. W "Satyryku Losie" sportretował Łódź lat 40. i 50., a przy okazji epokę Bieruta i wczesnego Gomułki.

Groński nie może uwolnić się od Łodzi. Urodził się w Łańcucie, a dorosłe życie związał z warszawskimi redakcjami i teatrami, dla których pisał felietony, skecze i sztuki teatralne. Jednak do Łodzi, w której spędził dzieciństwo i młodość do 1966 r., powraca w swoich kolejnych książkach.

Cztery lata temu w zbiorze opowiadań "Powroty" zamieścił "Stolicę z awansu" - portret Łodzi z pierwszych powojennych lat. Portret mało życzliwy. Niechęć do miasta wynikała przede wszystkim z niechęci do nowej sytuacji społeczno-politycznej - Łódź bowiem miała być Polską w pigułce, pełną "wsioków", "uboli" i "działaczek o niskim zawieszeniu". Nowa książka Grońskiego już nieco inaczej stawia akcenty. Może dlatego, że bohaterem nie jest hrabina, ale dorastający chłopak ze Śródmieścia.

Łódź to zupełnie inne miasto

"Satyryk Los" to długie opowiadanie albo namiastka powieści. Groński umieścił akcję w latach 40. i 50. Bohaterem jest Karol. Po śmierci męża w pierwszych dniach wojny jego matka zmieniła nazwisko z Reinfeld na Grocholską, spakowała walizki i zabrała syna do miasta na wschodzie Polski. Przetrwała okupację, pracując u cukiernika. Gdy Armia Czerwona odbiła miasto z rąk Niemców, Karol z mamą udali się na zachód.

Do Warszawy już wrócić nie mogli. Wybrali Łódź, która "nie przypominała miasta, z którego przyjechali. Nawet powietrze było tu inne, przesycone dymem z kominów fabryk, szarością mgły rozrywanej na strzępy przez wyjące syreny, dzwonienie tramwajów, kroki wracających z nocnej zmiany. Łódź to były czynszówki, domki tkaczy, a obok nich pałace i kamienice przeniesione z Berlina i Petersburga".

Karol dorastał w Śródmieściu, w zupełnym oderwaniu od żydowskich korzeni. Dzięki ciotce, dyrektorce Domu Kultury, która oficerskie szlify zdobyła w ZSRR, zaczął bywać na koncertach, seansach filmowych i premierach teatralnych. To niejedyna intrygująca postać, którą poznał główny bohater. Wśród nich są m.in. oczytany dr Henryk Sztark, lekarz wykształcony w weimarskich Niemczech, gdzie został socjalistą i nie zniechęciła go nawet wywózka do Uzbekistanu w czasie wojny, oraz Elka, studentka z Bałut z sukcesami występująca w teatrzyku. To w nim właśnie poznała Karola.

Miłość i satyra

Bowiem w książce Grońskiego Karol przechodzi równocześnie dwie drogi: zawodową i uczuciowo-erotyczną. Na pierwszej rozwija talent literacki, nawiązuje kontakty z redakcjami i teatrami. Najpierw w młodzieńczej naiwności młóci jedynie propagandową satyrę, w której wyśmiewa imperializm USA oraz coca-colę. Po Październiku razem z rówieśnikami unosi się na fali zmian, krytykując otaczającą rzeczywistość. Druga droga wiedzie Karola z jednych dziewczęcych ramion w drugie. Ma powodzenie, bo jak na satyryka przystało, jest inteligentny i zabawny. Bywa w Honoratce, poznaje świat Szkoły Filmowej, wśród których nie brakuje zagranicznych studentek.

"Satyryk Los" w sposób nostalgiczny i miejscami zabawny opisuje Łódź: stosunki społeczne i relacje międzyludzkie (zwłaszcza te damsko-męskie).

Książka przypomina trochę "Esplanadę" Krzysztofa Sowińskiego o chłopakach dorastających w latach 50. i 60., z tą różnicą, że w świecie Grońskiego w większym stopniu jest obecna polityka (np. Karol w czerwcu 1956 r. zdaje maturę). Groński reprezentuje typ humoru, który już przebrzmiał. Kto lubi dobrotliwą ironię, delikatne szyderstwa wobec "klasy pracującej" i gry słowne, powinien być zadowolony. Wartością jest ezopowy język, bo chociaż dziś można napisać wszystko, to - jak widać - wcale nie trzeba. Dodatkowej pikanterii dodaje książce zapewnienie na okładce, że Karol to alter ego autora.