Artykuły

"Don Juan, albo miłość do geometrii" Frischa jest z pewnego punktu wi­dzenia przykładem iście zadziwiającej symbiozy artysty­cznej elementów, które potocznie zwykło się traktować co naj­mniej jako różne, czy rozbież­ne. Mam tu na myśli z jednej strony to, co określić by można jako warstwę "czysto rozrywko­wą" sztuki, jako jej łatwo przy­swajalny dla każdego naskórek, który autor przyprawił z zadzi­wiającą lekkością, a teatr oddal z równym znawstwem - z dru­giej zaś pewne kwestie istotne dla twórczości Frischa, których ironiczne w sztuce potraktowa­nie nie pozbawia bynajmniej owej znanej skądinąd istotności.

Wspominam o tym po to jedy­nie, iżby oddając sprawiedliwość właśnie wielorakości możliwego odbioru sztuki Frischa, pozostać z obowiązku w zakresie spraw dających się zartykułować, spraw które warte są zresztą przyjrze­nia im się nieco bliżej.

*

Kim jest Don Juan u Frischa? Jak rozumieć by trzeba wersję

jego losów zaproponowaną przez pisarza? Czym jest geometria, owa "tytułowa" miłość naszego bohatera? W jakiej relacji usta­wia Frisch tę postać wobec in­nych wcieleń Tenoria, jakie po­wstały od czasu, kiedy z począt­kiem wieku XVII proboszcz Gabriel Tellez, ukrywając się pod pseudonimem Tirso de Molina wystawił na scenie i opubli­kował swego "Uwodziciela z Se­willi", rozpoczynając tym samym długą genealogię historyczną mi­tu o Don Juanie? Są to pytania tylko pierwsze z brzegu, jakie można postawić przy próbie zro­zumienia Don Juana, którego proponuje nam Frisch w swym utworze. W intencji autora bo­hater jego ma być rewizją iro­niczną mitu, jaki wytworzyła wokół postaci Tenoria historia i literatura.

Miast "uwodziciela i podrywa­cza" kreśli więc Frisch portret człowieka ożywionego "miłością do geometrii" właśnie, zdobyw­cy kobiet raczej z przypadku, ciekawości czy przekory niż z właściwego zamiaru. Jest jego bohater nie tyle nawet zdobyw­cą - ile ofiarą kobiet, albo ra­czej: ofiarą seksu, ofiarą biolo­gii, której jako człowiek podle­ga nieuchronnie. Nie jest to zresztą motyw odosobniony tej jednej sztuki Frischa. Gros jego twórczości (także, ze znanych u nas, powieści: "Stiller" i "Homo Faber") ujawnia przecież mniej lub bardziej wyraźnie ową dy­chotomię głęboką, więcej, kon­flikt stały i niszczący - źródło dramatycznego napięcia w czło­wieku - pomiędzy biologią, czy też szerzej: naturą, a kulturą, pomiędzy "mrocznymi prawami płci", a pragnieniem wartości stałych l transcendentnych, prag­nieniem odnalezienia siebie i by­cia sobą, co u Frischa oznacza właśnie przeciwstawienie się biologii.

W pewnym więc sensie - jego Don Juan jest rzeczywiście nie­co "psychoanalityczny", i nie dziwię się skłonnościom niektó­rych krytyków do interpretacji zarówno tej sztuki, jak w ogóle twórczości Frischa w kategoriach psychoanalizy.

Obok tego jednak w "Don Juanie..." pojawia się prze­cież motyw, który stanie się motywem dominującym w "Stil­lerze", a który, upraszczając, ogniskuje się wokół potrzeby au­tentycznego, tj. niezmistyfikowa­nego przeżywania własnej osobowości, pytani o zasady jej tożsa­mości, odrębności, wreszcie - przeszkód jakie pojawiają się przed jednostką na tej drodze. Potrzeba wzajemnego rozpozna­nia i zrozumienia, potrzeba prawdy jako wolnej i wyższej nad mistyfikacje i mechanizmy nie tylko biologii ale życia po prostu, których presja przesłania ludzi wobec samych siebie i w stosunkach z innymi - wszyst­kie te sprawy, które Frlsch tropi w sposób tak przenikliwy, nie redukują się bynajmniej do sta­rych freudowskich czy post-freudowskich schematów.

Czymże jest geometria, czym jest "miłość do geometrii" która określać ma bohatera sztuki i wyznacza perspektywę rozumie­nia jego losu? Przede wszystkim - geometria jest tutaj sygnalizo­wana tylko tytułem przykładu, jako jedna z wartości stojących ponad naturą (kobietą!), wartości stałych, niezmiennych i wiecz­nych, nie podlegających zniszcze­niu i zwątpieniu. Geometria - to symbol utraconego raju racjona­listy, jednocześnie nadzieja ucieczki z opresji doczesności, z opresji, fałszów i nędzy zmysłów. Don Juan: ów "symbol zmysło­wości tęskniący do geometrii, w niej szukający bezskutecznie zba­wienia, to u Frischa coś więcej niż uroniczna rewizja dotychcza­sowych mitologii. To zarazem perspektywa nowej mitologii, której przesłanki wspominaliśmy już: mitologii konfliktu nie da­jącego się usunąć ponrędzy rozu­mem a naturą zmysłową w czło­wieku. Cała historia Tenoria po­kazana tutaj jako egzemplifikacja owego konfliktu, jako próba bez­nadziejnej acz konsekwentnej ucieczki przed nim bohatera jest właśnie taką propozycją nowej mitologii.Aliści mitologii tej nie sposób odmówić pewnego akcen­tu ironicznego, o czym zapomi­nają pewne interpretacje, ów akcent ironiczny to właśnie nie­spodziany finał sztuki: małżeńst­wo Juana z księżniczką Ronda (z perspektywą potomstwa). Posia­da ono wszelkie znanrona kom­promisu, obarczone jest wszel­kimi jego wadami, jest kapitu­lacją przed naturą, ale także za­razem: uwalnia Don Juana od bezpośredniego ciężaru własnego mitu w tejże naturze mającego swe oparcie: oddaje mu wresz­cie (aczkolwiek - znowu znamie kompromisu - w ograniczonym zakresie) geometrię. Przyjęła się szeroko interpretacja owego za­kończenia sztuki jako ostatecz­nej porażki Don Juana wobec biologii. Wydaje mi się to odczy­tanie uproszczeniem intencji utworu. Jeżeli sytuacja Juana na zamku Ronda jest kompromisem właśnie, to nie ma mowy o żad­nej "klęsce" - przeciwnie zaś, wydaje się ona wskazywać na złagodzenie pierwotnej, wyjścio­wej opozycji, wprowadza wspom­niany akcent ironiczny w per­spektywę utworu.

Nie ma chyba potrzeby pod­nosić tu zalet inscenizacji, które zostały szeroko uznane zarówno głosami krytyków, jak nogami publiczności, Trudno jednak nie wspomnieć o wielkiej klasie ty­tułowej roli A. Łapickiego, i da­lej o kreacjach E. Czyżewskiej, Z. Rysiówny oraz świetnym Ojcu Diego - T. Bartosika, które to role stanowiły czołówkę tego w całości bardzo dobrze granego przedstawienia. Jest to także zasługą reżyserii L. Ren , który znalazł dobre oparcie w sceno­grafii J. Kosińskiego.