Artykuły

"Nosorożec" wywołał zarów­no wśród zwolenników jak i przeciwników pisarstwa Iones­co niemałe zamieszanie. Po pa­ryskiej premierze w Theatre de France wiosną 1960 roku (pierwsze wystawienie miało miejsce kilka miesięcy wcześ­niej w NRF)zapanowała kons­ternacja. Ionesco,który wie­lokrotnie deklarował się jako przeciwnik teatru z tezą,tea­tru nie angażującego się w po­lemiki ideologiczne,czy polityczne - napisał sztukę nie­dwuznacznie zaangażowaną,ba! sztukę polityczną. Recenzent "Comabat" tak pisał po paryskiej premierze: "Sztuka z tezą? Sztuka alego­ryczna! Niech będzie. Ale przez to niemniej błyskotliwa. Ionesco wznosi się w niej - jeszcze wyraźniej niż w "Mor­dercy bez poborów" - od sa­tyry do zajęcia stanowiska. To nie jest już negatywne po­słanie jak w "Lekcji" czy "Krzesłach"; Ionesco przeszedł od obserwacji do walki! Ionesco w swoich wcześniej­szych sztukach,we wspomnia­nych już "Krzesłach" i "Lek­cji", w "Improwizacji", "Ły­sej śpiewaczce" przy pomocy groteskowej deformacji poka­zywał absurdalną nonsensowność życia, ogłupiającą potęgę banału. Postacie porozumiewa­ją się w nich zbitkami słów. z których sens już dawno ule­ciał,używają nic nie znaczących obiegowych pojęć; toną w bezsensie i beznadziejności bytowania. Są ogłupieni przez "potoczność", przez codzien­ność; chorzy na zanik woli,sfrustrowani - nie umieją się z tego stanu wydostać. "Mój Boże,nic nie można zrobić... Co można zrobić... Co można zrobić..." - mówi Beranger w "Mordercy bez poborów". Po­etą beznadziejności nazywano Ionesco. Czyniono mu zarzuty,że neguje potrzebę wysiłku człowieka w starciu ze świa­tem,że nie wierzy w celowość jakiegokolwiek wysiłku.

I oto w "Nosorożcu" ten sam Beranger,który w "Mordercy bez poborów" był samą bez­radnością,wola: "Przeciwko całemu światu będę się bro­nił... do końca będę człowie­kiem... Ja nie kapituluję!" Beranger nie chce się stać no­sorożcem,nie chce się poddać ogólnemu szaleństwu. Nosoroż­ce mnożą się w jego otocze­niu w sposób zatrważający,stają się coraz groźniejsze, wy­daje się,że zniszczą wszystko co jest przeciw nim. Ionesco demonstruje w tej sztuce potęgę mitów,pokazuje z jaką łatwością ludzie pod­dają się fali,której poddali się już inni,jaką złowrogą rolę może odegrać opinia publiczna. Być ze wszystkimi,myśleć tak jak inni - ten ideał został całkowicie skompromitowany. W taki właśnie sposób Niem­cy dali się wciągnąć w hitle­ryzm i echa doświadczeń nie­mieckich słyszymy w tej sztu­ce. Beranger z "Nosorożca",to jak mówi autor "intelektua­lista,życiowo słaby,zaniedba­ny,samotny". Jest coś pocie­szającego w fakcie,że maso­wemu zdziczeniu przeciwsta­wia się ktoś tak zwyczajny jak Beranger. Nie heros,nie pozy­tywny bohater. Nie jest on,wbrew autorowi, słaby,tylko taki się wydaje na tle poten­cjalnych nosorożców. Jego wrażliwość,dobroć,wyrozu­miałość,brak zaborczości - to co dla nosorożców jest mazgajstwem i słabością - rokuje nadzieje,że najpiękniejsze wartości humanistyczne zosta­ną ocalone.

Teatr Dramatyczny w War­szawie wystawił "Nosorożca" w reżyserii Wandy Laskow­skiej i scenografii Andrzeja Sadowskiego. Jest to bardzo interesujący spektakl. Klarow­na koncepcja umożliwiła peł­ne wydobycie metaforyki utworu. W tej zjadliwej grotesce humor splata się z grozą. Laskowska bardzo starannie poprowadziła dialogi,a nie jest to w sztukach Ionesco wcale proste. Dialogi są tu parodią steku banałów,jakie ludzie wypowiadają codziennie,tego pozornego języka,którego ko­munikatywność jest prawie równa zeru. Na tle tej bez­ładnej paplaniny zaraza nosorogacizny robi tym większe wrażenie. Berangera gra Jan Świder­ski,który jest tu ponad wszel­kie pochwały. Dla samego Świderskiego warto było wy­stawić "Nosorożca". Znalazł on bardzo subtelne i bardzo cel­ne środki dla pokazania skom­plikowanych spraw Berangera i jego stosunków ze światem. W scenach końcowych,wów­czas,gdy Beranger próbuje być nosorożcem,i wtedy,kie­dy wyraża swój sprzeciw prze­ciwko panowaniu nosorożców - jest wstrząsający. Już daw­no nie widzieliśmy takiego aktorstwa.