Artykuły

Andrzej Strzelecki zebrał za ten spektakl mnóstwo pochwał. "Czerwony stoliczek" w warszawskim Teatrze Rampa na Targówku okrzyknięto nawet wydarzeniem. Nie porwał mnie tak, jak innych, więc nie przyłączę się do chóru chwalących. Chciałbym natomiast nie negując zalet spektaklu zwrócić uwagę na sposób tworzenia satyrycznego obrazu epoki, z którą usiłujemy się rozprawić na różne sposoby. Strzelecki arcyzręcznie wykorzystał teksty Jana Brzechwy, by obśmiać i wykpić PRL-owską rzeczywistość polityczną. Niesławnej pamięci i żałośnie skompromitowani "przywódcy narodu i partii", również ci z kraju ościennego, raz jeszcze wkraczają na scenę tym razem musicalowo-kabaretową uosabiając podstępne i paskudne cechy niektórych zwierząt z bajek i wierszyków autora "Szelmostw lisa Witalisa". Dokumentalne zdjęcia, ukazujące się równolegle na ekranie, identyfikują lisa, wilka czy niedźwiedzia ze znanymi personami...

Autor scenariusza i zarazem reżyser jest wytrawnym twórcą teatru muzycznego. Całość, na którą składają się satyryczne scenki z dobrymi piosenkami (jak chociażby ta o grzybach, co wydały wojnę muchom, ilustrująca stan wojenny), układa się u niego jak w kalejdoskopie. Imponują sceny zbiorowe, aranżowane z niespotykaną maestrią i wykonywane często wręcz brawurowo. Ilustracyjny zabieg Strzeleckiego wobec tekstów Brzechwy w wielu miejscach odpala z szampańskim hukiem, ale bywa, że razi tautologią lub nachalnością w budowaniu aluzji. Nie bardzo np. wiem, dlaczego "kaczka dziwaczka" ma się kojarzyć z orłem w koronie i konterfektem premiera Mazowieckiego?

Nie poddałem się całkowicie tej kabaretowej zabawie, gdyż budzi we mnie od dawna duże opory instrumentalne traktowanie literatury, tak głęboko zakorzenione w polskiej praktyce teatralnej. Jest to spadek po komunizmie, w którym twórcy z konieczności zaczęli stosować kamuflaż, aluzję i parabolę. Ta stylistyka zawładnęła dużymi obszarami polskiej dramaturgii, stała się jednym ze sposobów inscenizacji. Iluż reżyserów naciskało gardło Sofoklesowi czy Szekspirowi, by wydusić z nich oskarżenie systemu. Stąd ogromna liczba przedstawień opartych na tekstach klasycznych, które miały charakter politycznych plakatów.

Strzelecki aluzje zastąpił ilustracją, ulegając presji tej właśnie stylistyki, którą wielu jeszcze chętnie się posługuje, choć zapewne przyjdzie się z nią wcześniej czy później pożegnać... Tymczasem wkracza ona na różne obszary, przekształcając się w irytujący stereotyp. Oglądałem niedawno w TV wspomnienia represjonowanego oficera AK; jego oszczędną i skromną relację "reżyser" inkrustował fragmentami kronik filmowych, niszcząc skutecznie autentyzm i dramatyzm wspomnień świadka ponurych NKWD-owskich lat. To nachalne upolitycznianie i uzupełnianie wypowiedzi czy tekstów literackich na scenie narusza ich autonomiczność. Jakże często spłyca i degraduje dzieła literackie, bo sprowadza je do aktualnych potrzeb i doraźnych sporów. Sprawy uniwersalne i przemyślenia etyczne wypiera wtedy potrzeba i chęć zaistnienia w określonych układach.

Środki zastępcze, którymi się posługiwano jak protezami, tak w kabarecie jak i w teatrze dramatycznym zostały doprowadzone do swoistej perfekcji w walce z postępującym procesem wyjaławiania umysłów i niszczenia mentalności narodu przez dyktatorski ustrój. Kompleks zniewolenia i chęć rozprawy z totalitaryzmem nie może jednak obezwładniać szerszych poszukiwań, zwróconych w stronę wartości ogólnoludzkich i świata wartości moralnych. Na nic wtedy zda się prymitywny, choć użyteczny, dualny podział my i oni. Czy dostrzeganie zła tylko u innych, a oszczędzanie siebie. Przed polskimi twórcami rozciąga się obecnie szerokie pole doświadczeń. Kabaret nie wykpi się już aluzją i dosadną ilustracją, zdobywając łatwy zachwyt publiczności. Teatr dramatyczny pozbawiony protez, czyli metafor politycznych, będzie musiał zupełnie inaczej rozmawiać z publicznością. Zbliża się godzina myśli. A więc niezmiernie trudny czas próby artystów i sztuki.