Artykuły

Publiczność chętnie zagląda za kulisy. Oczywiście, na scenie. Autorzy dramatyczni zaś chętnie, od niepamiętnych czasów, przedstawiają perypetie aktorów. Niekoniecznie życzliwie, już Szekspir nie mógł powstrzymać się od śmiechu, kiedy w "Hamlecie" mówił o teatrze. Ale Ronald Harwood opowiadał w "Garderobianym" ze śmiertelną powagą. Antologia jest obszerna, mieszczą się w niej dzieła wielkie i średnie, często niejakie. Dające do myślenia i do śmiechu. Do tych dwóch ostatnich ga­tunków sięgnęły teatry warszawskie: na Scenie Kameralnej Polskiego zobaczyli­śmy premierę "Aktora Minettiego" Thomasa Bernharda, w Syrenie "Księżyc nad Buffalo". Poza środo­wiskiem, którego dotyczą, wszyst­ko niemal te utwory dzieli, choć oba na swój sposób pokazują nę­dzę i wielkość stanu aktorskiego.

W sztuce o Minettim grał swego cza­su sam wielki Minetti (1905 - 1998), aktor symbol teatru niemieckiego, ktoś będący połączeniem niemieckiego Lu­dwika Solskiego i niemieckiego Tadeusza Łomnickiego, żywa historia sceny XX wieku. Utwór Bernharda niewiele ma wspólnego z realnym życiorysem ak­tora, choć jego pierwowzór przyznawał, iż dramaturgowi udało się uchwycić spo­ro jego cech, że nad podziw wiele o nim wiedział, mimo iż rozmawiali ze sobą raptem trzy godziny. Ale nazwiskiem Minettiego posłużył się dramaturg austriac­ki jako symbolem, usiłował zgubić, na czym polega fenomen aktorstwa.

Dostrzegł go w nieprzepartej potrze­bie monologu, w niepowstrzymanej potrzebie kierowania do kogoś swoich my­śli, w repetycji, w doskonaleniu, w szli­fowaniu przeżycia. A istotę prawdziwej sztuki utożsamił z walką przeciw pu­bliczności. Trudno tu wyznaczyć grani­cę między przeżyciem realnym a tylko granym. Aktor musi grać, nawet wów­czas, gdy z teatru wygnany chroni się przed publicznością i przez lata całe jej unika. Jak bohater tej sztuki, zbuntowa­ny przeciw sztuce klasycznej, który od­rzuciwszy cały stary teatr, postanowił zbudować nowy. Pozostał mu tylko "Król Lir", którego nigdy nie zdradził, którego maskę wozi ze sobą, podobnie jak kufer z nikomu już niepotrzebnymi recenzja­mi ze swoich przedstawień. Oto teatr objazdowy Minettiego, który przybywa do hotelu, w którym umówił się z nim dyrektor teatru. Mają uzgodnić występ artysty dla uświetnienia dwusetlecia sceny. Minetti zagra, oczywiście, Lira.

Takie są ramy fabularne tej opowie­ści, rozgrywającej się w wieczór sylwe­strowy, w której strudzony nieobecno­ścią na scenie i walką o swoją prawdę sztuki aktor próbuje odzyskać publicz-ność. Tę wielką rolę w Teatrze Pol­skim reżyser Giles Renard powie­rzył Ignacemu Gogolewskiemu, który wydobywa z niej wiele to­nów, sporo zaskakujących, łamią­cych przyzwyczajenia realistycz­nej narracji W jego monologu poja­wiają się wtręty, zachowania rodem z innych sztuk, cytaty, autokomentarze. Niepokój, irytacja, wreszcie roz­pacz wychylają się spod aktorskiej szminki i na koniec nie wiadomo, czy Minetti przybył tu, aby się spotkać z re­żyserem, czy też po prostu poszukiwał widowni do swego ostatniego spekta­klu: "Oderwany od ludzi, oderwany od wszystkiego i od każdego, oderwany od materii dla sztuki aktorskiej, prze­ciwko publiczności, przeciwko, przeciwko, przeciwko, wciąż tylko przeciw­ko". Końcowy obraz - martwy aktor w wielkiej masce, osypywany płatkami sztucznego śniegu - przywodzi na myśl zakończenie mało znanej sztuki Garcii Lorki "Publiczność". W niej rów­nież śnieg, symbolizujący niewinność i śmierć pokrywa nieprawości świata.

Gogolewski stworzył wielką ro­lę, postać trudną do jednoznacz­nego określenia, wielką i małą, kabotyna i zarazem powalonego kleską człowieka, który namięt­nie poszukuje nowej formuły te­atru. Bernhard jednak nie uła­twia zadania ani aktorowi, ani wi­dzom. Żąda napięcia, maksymal­nej uwagi, wymusza teatralny po­słuch. Ale czy potrafimy jeszcze w teatrze słuchać? Oto wątpli­wość, od której trudno uciec. W dobie kina akcji i wzmożonego hałasu, czy głos Bernharda, tak mistrzowsko wzmocniony przez Gogolewskiego będzie słyszany? Nie wiem. Ale próbować warto.

Rzecz inna ze spektaklem w Sy­renie. "Księżyc nad Buffalo" Kena Ludwiga (w sprawnej reżyserii Cezarego Morawskiego) należy do gatunku repertuaru lekkiego, wielkiego namysłu nie wymaga - to po prostu zgrabnie skrojona komediofarsa, ukazująca aktorski świat za kulisami w karykatural­nym ujęciu. Rzecz do oglądania, bez pretensji do wielkich diagnoz, ale ze znakomitym materiałem dla aktorów, którzy ubóstwiają utwory, oferujące im możliwość scenicznej przemiany. A tak właśnie jest w tym przedstawieniu, w którym aż roi się od cytatów z innych sztuk, a niesamowita mieszanka kwe­stii pochodzących z wielu dramatów stanowi scenę kulminacyjną komedii.

Z rozmachem z możliwości zmiany twarzy korzysta Marian Kociniak, który wciela się m. in. w Cyrana, a także inni członkowie aktorskiej trupy rodzinnej w wykonaniu Aliny Janowskiej, Izabelli Olejnik, Adrianny Biedrzyńskiej i Piotra Polka. Nieco z boku sytu­ują się dwie postacie - młodziutkiej aktoreczki z pretensjami, która niezwykle do­stojnie nosi swoją świeżo odkrytą ciążę (Magda Wójcik) i narzeczony najmłod­szej przedstawicielki aktorskiego rodu, także człowiek show-businessu, telewizjny przepowiadacz pogody. Wojciech Malajkat w tej roli wywołuje paroksyzmy śmiechu na widowni, prezentując bez­błędny słuch farsowy; każdym gestem, sparzeniem, każdym słowem budując postać gamonia w składzie porcelany. Do perfekcji panuje nad gestami pana pogodynki, toteż w wielu sytuacjach przedsta­wia wytrenowane ruchy rąk prezentera pogody, a jego niezmienne zachwycenie i czołobitność wobec ludzi wielkiej sztuki, czyli aktorów, budzą niemal rozczulenie. Choćby dla jego roli warto Syrenę odwiedzić, która w tym sezonie go­ścinnie występuje w sali Riviery" - stara buda na litewskiej poszła wreszcie do remontu.