Artykuły

"Bramy raju" w reż. Pawła Passiniego we Wrocławskim Teatrze Współczesnym. Pisze Barbara Lekarczyk-Cisek w portalu kulturaonline.pl.

Krucjata oczami gapiów i ostrzeżenie przed niebezpiecznymi ideologiami. Paweł Passini aktualizuje wymowę głośnej prozy Andrzejewskiego.

Wrocławski Teatr Współczesny zaprezentował interesującą adaptację prozy Jerzego Andrzejewskiego "Bramy raju". Powieść ukazała się w 1960 roku i jest - obok "Ciemności kryją ziemię" - drugą, nawiązującą do średniowiecza, parabolą, w której autor porusza zagadnienia współczesne. Aby zrozumieć, dlaczego sięga po średniowieczną "maskę", należałoby przypomnieć, iż debiutował jeszcze przed II wojną światową. Jako prozaik prawicowy, moralista piszący w duchu Conrada. Powieścią, która ugruntowała jego pozycję, był "Ład serca" (1938 r.).

Fascynowała go noc - pisał o Andrzejewskim Czesław Miłosz - Drobni ludzie ze swymi namiętnościami w nocy, której ogrom i tajemniczość ogarniały ich los olbrzymią draperią; taka była przeważnie sceneria jego teatru, choć nie pisał sztuk, tylko opowiadania i powieści.

Słowa Miłosza na temat przedwojennej twórczości Andrzejewskiego, znakomicie oddają także klimat "Bram raju". Oto niesiony ideą obrony Grobu Pańskiego pochód pielgrzymów, prowadzony przez Pięknego Jakuba, depce próbującego powstrzymać ich Spowiednika i podąża dalej:

I szli całą noc.

Zdanie to dobitnie uwydatnia zwycięstwo mistyfikacji i zgubnej ideologii. Średniowiecze było dla Andrzejewskiego rodzajem kostiumu, za pomocą mógł bez obaw pisać o sprawach współczesnych, unikając zarazem ingerencji cenzury. Treść utworu poprzedza cytat z "Dziejów powszechnych" Fryderyka Schloessera, w którym mowa jest o wyprawie krzyżowej dzieci, mającej miejsce w 1212 roku. Nie jest to aczkolwiek jedyna inspiracja autora. Maria Janion w swoim eseju "Krucjata niewiniątek?" twierdzi, że z całą pewnością istnieje związek między prozą Andrzejewskiego a "Krucjatą dziecięcą" Marcelego Schwoba (1896 r.). U Schwoba również bowiem znajduje się taka parafraza kronikarskiego zapisu, w którym odnotowano dziwne wydarzenia niepokojące Europę początków XIII wieku. Pojawiały się mianowicie liczne sekty, szaleńcy, a wreszcie wywabiane z domów w tysiącach dzieci, które opowiadały, że idą do Ziemi Świętej.

Jak twierdzi Janion - podobieństwo do utworu Schwoba nie ogranicza się jedynie do pomysłu literackiego, lecz sięga psychologii idei. Utwór Andrzejewskiego dotyczy bowiem problemu zawładnięcia przez ideę, która ma niszczący charakter. W "Bramach raju" pisarz ukrywa w owej pojemnej paraboli także własne problemy i obsesje: utratę wiary, "uwiedzenie" ideą komunizmu, homoseksualizm

Po tekst Schwoba sięgnął także reżyser wrocławskiego przedstawienia - Paweł Passini. Zaintrygowało mnie spojrzenie na krucjatę oczami gapiów. W oryginale, u Schwoba, są to wypowiedzi papieża, wędrownego klechy. Wykorzystuję je, bo najczęściej jesteśmy właśnie w pozycji gapiów - powiedział podczas konferencji prasowej.

Dla Passiniego "Bramy raju" to również ostrzeżenie przed zgubnymi ideologiami, których nie brakuje we współczesnym świecie.

Przekład powieściowego strumienia świadomości "Bram raju" na język sceniczny, a także nieco archaiczny język Schwoba, były z pewnością sporym wyzwaniem. Narratorem - świadkiem wydarzeń, ich prześmiewczym komentatorem uczynił postać ni to mnicha, ni to trędowatego - Goliarda. Słowem, kogoś, kto znajduje się poza społeczeństwem, a więc może je obserwować i komentować z ironicznym dystansem.

W przedstawieniu Passiniego scena została podzielona na dwie części: przednią, gdzie odbywa się spowiedź głównych bohaterów, oraz tylną, przedstawiającą labirynt, będący miejscem pielgrzymki. Zamyka je błyszcząca ściana z połyskliwej, srebrzystej blachy, która tworzy tło wydarzeń: przestrzeń wędrówki. Ponadto jest symbolicznym ograniczeniem i fatamorganą zarazem. Labirynt, po którym poruszają się postaci, jest zresztą nie tylko symbolem pielgrzymki, ale również znakiem zagubienia, owym mitologicznym labiryntem, w którym ukrywa się potwór.

Zasadnicza akcja sztuki rozgrywa się na proscenium, przypominającym wnętrze kościoła. Pielgrzymi z oczami zasłoniętymi opaskami, niewidzący, wyznają Spowiednikowi - starcowi ubranemu w habit franciszkanina - swoje grzechy. Spowiedź bowiem jest w swej istocie próbą dotarcia do prawdy tkwiącej w człowieku, prawdy o nim samym. Opaskę nosi też na początku Spowiednik, którego dręczy sen: prowadzone przez ślepca dzieci idą na pustynię, gdzie czeka je zagłada. Opaska Spowiednika symbolizuje jego niczym nie uzasadnione złudzenie, że uda mu się powstrzymać idący pochód. Kiedy zrozumie, że to niemożliwe i zrozpaczony wyznaje swoją niewiarę w istnienie Boga. W końcu zaś ginie, zdeptany przez tłum, który zawierzył idei.

Główni bohaterowie: Maud, Robert, Blanka, Aleksy i Jakub są dziećmi, których motywacje nie mają bynajmniej charakteru religijnego. Są albo nieszczęśliwi i bez wzajemności zakochani, albo wręcz uwiedzeni. Wierzą jednak, że Jakub - ich przywódca - jest wolny od takich przywiązań i moralnie czysty. Okazuje się jednak, że uwodząc wszystkich swoją pięknością fizyczną i moralną, sam nie jest wolny od podobnych doświadczeń i że nie wyruszyłby na wyprawę, gdyby nie "uwiedzenie" przez Ludwika z Vendôme.

Rycerz ów był jednym z łupieżców Konstantynopola w 1204 roku. Zabójcą rodziców Aleksego, którego adoptował i uczynił swoim kochankiem. Uwodzicielstwo o podłożu homoseksualnym odgrywa tutaj istotną rolę, ideologia rodzi się bowiem z pożądań cielesnych. Można by za Henrykiem, bohaterem Gombrowiczowskiego "Ślubu", powtórzyć, że wiara bohaterów nie ma charakteru transcendentnego, lecz powstaje w "kościele międzyludzkim".

Interesującym rozwiązaniem scenicznym jest we wrocławskim przedstawieniu "podwojenie" bohaterów, np. Roberta gra Jerzy Senator i Michał Szwed, Aleksego - Maciej Tomaszewski i Piotr Bondyra. W ten sposób możemy obserwować te same życiorysy w nowej, dojrzalszej perspektywie. Młodzi aktorzy symbolizują dziecięctwo i niewinność postaci, niewinność nota bene pozorną. Natomiast dojrzali odtwórcy tych samych ról ukazują nam dorosłych już bohaterów - ludzi nieszczęśliwych i pozbawionych złudzeń. Monologi młodych aktorów brzmią nieporadnie i są słabsze interpretacyjnie, a nawet dykcyjnie, na tle ich starszych kolegów, kreujących pogłębione dramatycznie role. Trudno nie odnieść wrażenia celowości tego zabiegu. Warsztatowa nieporadność młodych aktorów wpisuje się przecież niejako w nieporadność i zagubienie granych przez nich postaci dziecięcych.

Na uwagę zasługuje plastyczna uroda przedstawienia, którą rzeźbi światło na ludzkich sylwetkach. Passini już w "Osądzie" pokazał, że bliski mu jest teatr plastyczny. W "Bramach raju" zdaje się tę poetykę rozwijać. Wysmakowanym kadrom (celowo używam tego filmowego określenia) ukazanym w konwencji snu, towarzyszy dyskretna muzyka i mocne dźwięki, które tworzą harmonijną całość. Z całą pewnością jest to interesująca propozycja teatralna.