Artykuły

ZDARZYŁO się, że w niewielkim odstępie czasu obejrzałem dwie sztuki Pirandella, wystawione w dwóch różnych teatrach. O, bardzo różnych: pierwsze przedstawienie, "Henryk IV (znane także pod diabolicznym tytułem "Żywa maska") było prymitywnie wyreżyserowane i bar­dzo kiepsko zagrane drugie - rzadko grywany dramat "Żeby wszystko było jak należy", wyreżyserowane ze sma­kiem i wielką zawodową sprawnością i zagrane wybornie. Toteż paradok­sem może się wydać fakt, że oba te przedstawienia - a raczej ich kon­frontacja - nasunęły mi pytanie: czy Pirandello się zestarzał?

Przewrót, jaki spowodował Luigi Pirandello w dramaturgii europejskiej (i nie tylko europejskiej) zaowocował dziełami, które pod wieloma względa­mi przerosły prekursora. Dramat psy­chologiczny spenetrował obszary ludz­kiej świadomości i podświadomości, o jakich nie śniło się włoskiemu pisa­rzowi, zaś naczelny problem jego twórczości - problem "gry" i "mastek" został znakomicie rozwinięty i pogłębiony w twórczości Geneta. W porównaniu z Genetem czy Beckettem wydaje się Pirandello nieco na­iwny, w porównaniu z Ionesco - ła­godny. Razi nas dziś osadzenie akcji sporej części jego dramatów w rze­czywistości salonów, nieco nużące wy­dają się jego długie, pełne swady dia­logi.

Mimo to jednak dramaty Pirandella stanowią dla ludzi teatru wielką pokusę. Dlaczego? Niezależnie od tego, jak złożona mogłaby być odpowiedź na te pytanie, jedno jest pewne: sztuki Pi­randella dają świetny materiał dla aktorów. Przy przełamywaniu barier dramaturgicznych konwencji Piran­dello pozostał wierny koncepcji "po­staci" jako najistotniejszego bodaj składnika dramatu. Dramat, to teza rozpisana na "postacie". Każda z nich - to osobny, pełny, wyraziście za­kreślony portret, sylwetka ciekawa psychologicznie, charakter do analizy.

I cokolwiek byśmy nie mówili: czy Pirandello postarzał się, czy się nie postarzał - powód, aby grywać jego sztuki wydaje mi się wystarczający: aby aktorzy mieli co grać. Oczywiście jest to powód dla dobrych aktorów (dlatego tak zirytowało mnie przed­stawienie "Henryka IV").

Natomiast drugie z wymienionych przedstawień, "Żeby wszystko było jak należy" w warszawskim Teatrze Dramatycznym, jest potwierdzeniem powyższej tezy. Mimo że sama sztu­ka nie wydaje się najwybitniejszą w dorobku Pirandella, to jednak to, co robią w niej aktorzy - a szczególnie jeden - w pełni uzasadnia jej wy­stawienie.

"Żeby wszystko było jak należy" stanowi atak na obłudę i zakłamanie ludzi, nawet bliskich sobie wzajemnie, na fałsz "świata", który zamyka oczy na prawdziwie ludzkie wartości, do­bywając z człowieka tylko podłość i małość. Problemy te ukazane są poprzez charakterystyczną dla Pirandella kwestię "gry", "udawania", która jednocześnie stanowi kwestię ludzkiej wolności i jej granic.

Wielkie dzieło aktorskie stwarza Gu­staw Holoubek rolą radcy Loriego, człowieka postawionego wobec naj­drastyczniejszych pytań o własną toż­samość i sens życia Gustaw Holoubek przejmująco ukazuje przemianę, do­konującą się w bohaterze: ściszenie, wewnętrzne zahamowanie w akcie pierwszym wstrząsająco kontrastuje z wybuchem jaki następuje później. Przez cały czas pod maską spokoju i nieśmiałego pogodzenia się z losem przebija prawdziwe czy pozorne sza­leństwo, znajdujące swoje ironiczne i okrutne potwierdzenie w scenie koń­cowej, efektownie wypunktowanej przez reżysera, Ludwika Rene.

Holoubkowi partnerują: Andrzej Szczepkowski, Magdalena Zawadzka i Wanda Łuczycka stwarzając - wraz z pozostałymi aktorami - wysoką aktorską temperaturą tego przedsta­wienia. Mniej fortunna natomiast wy­daje się scenografia zakłócająca tro­chę proporcje dramatu.

Aktorzy - na czele z Gustawem Holoubkiem i z wydatną pomocą inscenizatora - stwarzają ten gorzki, sarkastyczny dramat. Dla nich został napisany. I dla nich warto go wysta­wiać.