Artykuły

Badanie wczesnej twórczości Stanisława Moniuszki przypomina pracę detektywistyczną, ale pozwala na stawianie nowych tez dotyczących pierwszych dzieł operetkowych kompozytora - mówi PAP białoruska muzykolog Swiatlena Niemahaj.

Zajmuje się ona wczesnymi dziełami Moniuszki z okresu, gdy jeszcze mieszkał na terenie obecnej Białorusi i Litwy. Urodzony w 1819 r. w Ubielu pod Mińskiem kompozytor przeniósł się na początku lat 30. wraz z rodzicami do Mińska. Miasto opuścił w 1837 r., gdy pojechał na studia do Berlina. Następnie do 1858 r. mieszkał w Wilnie.

- Ten okres był związany z pisaniem operetek - krótkich utworów teatralnych, a nie oper romantycznych w teraźniejszym rozumieniu, gdzie śpiewa się od początku do końca. W operetkach muzyczne kuplety - przyśpiewki, arie, duety - przeplatały się z dialogami mówionymi - tłumaczy Niemahaj.

Praca badawcza w przypadku operetek jest specyficzna, bowiem w ich partyturach nie zamieszczano tekstu mówionego - wydawano osobno nuty z tekstem śpiewanym i osobno książeczkę z librettem. Dopiero po połączeniu nut z librettem albo rękopisem można wyrobić sobie wyobrażenie o całości.

Niemahaj analizuje rękopisy zachowane przede wszystkim w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym (WTM), ale też na Litwie oraz nieliczne źródła na Białorusi. Jak podkreśla, praktycznie nie zostały one dotąd zbadane. "Biorę też prace teatrologów i buduję całą historię danego utworu" - mówi.

- Kompozytor bardzo krytycznie się wypowiadał na temat swoich wczesnych utworów, chociaż po ich przeanalizowaniu można powiedzieć, że to muzyka bardzo wdzięczna, wyrazista i przyjemna. Czuje się talent Moniuszki od pierwszej do ostatniej nuty - podkreśla.

Za rozpowszechniony błąd muzykolog uważa na przykład przekonanie, że partytura "Biuralistów" przechowywana w WTM jest fragmentem. - To wcale nie fragment, tylko całościowa partytura. Jest w niej sześć krótkich kupletów. To w zupełności wystarczy na krótką komedio-operę - mówi.

Błędna jest także - według niej - pojawiająca się w niektórych źródłach teatrologicznych informacja, że premiera moniuszkowskich "Biuralistów" odbyła się w Krakowie 8 czerwca 1843 r. Niemahaj uważa, że odbyła się ona dopiero w 1846 r. - Dokładnie natomiast wiadomo, że pierwszym utworem, który wystawiał Moniuszko poza granicami Wielkiego Księstwa Litewskiego, była "Loteria" -w 1846 r.- przekonuje muzykolog.

Jak podkreśla, nie ma nawet pewności co do tego, który z wczesnych utworów operetkowych Moniuszko napisał jako pierwszy.

- Zanim zajęłam się badaniami, myślałam, że byli to "Biuraliści", którzy powstali w 1832 r. Tak przynajmniej piszą wszystkie encyklopedie. Ale porównałam dwie partytury tego utworu i mam hipotezę, że powstał on w r. 1843 - mówi.

Niemahaj przyznaje, że nie ma na to dowodów bezpośrednich. Jednakże w liście do teściowej z 1843 r. Moniuszko pisze: "Napisałem partyturę wodewilu w 3 dni".

- Mogłoby chodzić o "Loterię" - spekuluje muzykolog - ale "Loteria" to bardzo duża partytura. Jedynym znanym dziś krótszym utworem, który mógłby być napisany w 3 dni, są "Biuraliści". Zgadza się również gatunek - to wodewil - mówi.

Dodaje, że jeśli jej hipoteza się potwierdzi, pierwszym utworem operetkowym Moniuszki byłaby operetka-wodewil "Nocleg w Apeninach" do słów Aleksandra Fredry, którą kompozytor zaczął pisać w 1839 r.

Nie ma natomiast żadnych wątpliwości co do tego, jaki utwór kończy ten okres. Jest nim "Halka", która powstała najpierw w krótszej wersji, zwanej "Halką" wileńską. - Co ciekawe - podkreśla Niemahaj - jest ona obecnie uważana nie tylko przez badaczy białoruskich, ale też polskich za partyturę doskonalszą niż +Halka+ warszawska, ponieważ jest bardziej zwięzła i harmonijna pod względem tonacji. Kiedy Moniuszko pisał "Halkę" warszawską, musiał ją przystosować do sceny w Warszawie, co wymagało poszerzenia, tańców.

Muzykolog przygotowuje obecnie białoruskie tłumaczenie libretta "Halki" na premierę, która ma się odbyć w mińskim Teatrze Wielkim w maju przyszłego roku.