Artykuły

Siódme przedstawienie Grzegorza Jarzyny, przygotowane w warszawskich Rozmaitościach, ma rodowód filmowy. Uroczystość jest bowiem - powstałą na zamówienie jednej ze scen niemieckich - teatralną adaptacją scenariusza zrealizowanego podług założeń Dogmy w 1998 roku przez Thomasa Vinterberga. W "Festen" duński reżyser ukazał przyjęcie zorganizowane z okazji sześćdziesiątych urodzin Helge Klingenfeldt-Hansena, właściciela sieci restauracji i masona, w jego wiejskiej posiadłości pod Kopenhagą. Spotkanie krewnych, przyjaciół i współpracowników Klingenfeldt-Hansena zakłóca jego najstarszy syn, Christian, też restaurator, lecz mieszkający we Francji. Christian niespodziewanie ujawnia, że w dzieciństwie był wraz z siostrą bliźniaczką, Lindą, wykorzystywany seksualnie przez ojca. Tym samym oskarża ojca, iż przyczynił się do niedawnego samobójstwa córki. Christian pragnie pomścić siostrę, ale narusza panujący w domu patriarchalny porządek. W rezultacie obnażone zostają patologiczne stosunki istniejące w rodzinie, a zarazem dokonuje się demaskacja kultury zachodnioeuropejskiej burżuazji, której podstawę stanowi przemoc, wyzysk, represja, ksenofobia i hipokryzja.

W swej inscenizacji Jarzyna zachował duńskie realia, choć sugerując, że podobny dramat mógłby się zdarzyć pod Warszawą. Dekoracja przedstawia przestronny i jasny salon, będący niegdyś salą restauracyjną. Epizody, które rozgrywają się w innych pomieszczeniach domu, są markowane na przedzie albo w głębi sceny. Pośrodku, pod kryształowym żyrandolem, znajdują się dwa długie stoły z szeregiem krzeseł. Na początku w salonie jest tylko rozpamiętujący przeszłość i przygotowywujący się do rozprawy z rodziną Christian (Andrzej Chyra). W domu pojawia się jednak jego hałaśliwy i ordynarny brat Michael (Marek Kalita) z żoną Mette (Aleksandra Konieczna) dźwigającą walizki i dwójką dzieci, chłopcem i dziewczynką. Wkrótce przybywa też ich siostra, wyzywająco ubrana i roztrzęsiona, Helene (Danuta Stenka). Między rodzeństwem dochodzi do bójki i kłótni, ale wkraczają pozostali goście, w tym Babcia (Danuta Szaflarska) i Dziadek (Bronisław Pawlik). Christian wita się z dystyngowaną i troskliwą matką, Else (Ewa Dałkowska). Odbywa też zdawkową rozmowę z ojcem (Jan Peszek) przy lampce koniaku. Gospodarz wita przybyłych, którzy udają się do pokoi. Symultanicznie toczy się kilka scen. Michael urządza żonie awanturę, po czym zmusza ją do pośpiesznej kopulacji. Helene z pomocą służącego odnajduje list zmarłej siostry. Christiana odwiedza kelnerka Pia (Magdalena Cielecka). Delikatna i trochę zakompleksiona dziewczyna, nieustannie poprawiająca okulary, pod pretekstem kąpieli zrzuca sukienkę i prosi Christiana o rozpięcie stanika. Ale zamyślony i neurotyczny Christian okazuje się niezdolny do miłosnego zbliżenia. Ojciec, siedząc majestatycznie na krześle, przyjmuje dowody posłuszeństwa od braci z loży wolnomularskiej uderzając dłonią w ich pochylone głowy. Proponuje też wywołanemu z sypialni Michaelowi przystąpienie do masonerii, oczekując w zamian od niego lojalności.

Wreszcie wszyscy zasiadają przy stołach. Przy dźwiękach podniosłej muzyki klasycznej zaczyna się sztywny ceremoniał. Trójka kelnerów serwuje kolejne potrawy i nalewa trunki. Christian podejmuje się wygłoszenia przemówienia, lecz z kartki odczytuje wspomnienie, w którym w tonie ironicznym przywołał pedofilskie i kazirodcze praktyki ojca. Zebrani ignorują wyznanie Christiana, więc opuszcza on salon. Czuje się pokonany i gotów jest zrezygnować, ale od kucharza dowiaduje się, iż może liczyć na wsparcie służby. Na proscenium dochodzi do jego rozmowy z ojcem, który udaje, że nie rozumie, czego dotyczyło wystąpienie syna. Christian pozostaje sam, a po chwili zdesperowany wraca do salonu. Nie siada obok ojca, lecz przy końcu stołu. W domu pojawia się czarnoskóry kochanek Helene, Gbatokai (Christian Emany), którego Michael nie chce wpuścić na przyjęcie. Christian niespodziewanie wznosi toast: "Zdrowie człowieka, który zabił moją siostrę." Zbulwersowani goście odchodzą od stołu. Christian nerwowo je i pije. Dostrzega dzieci ukryte pod stołem i bawi się z nimi na czworakach udając piszczącego psa. Stając się świadkiem brutalnej rozmowy brata z kelnerką Michelle (Aleksandra Popławska), niedawną kochanką, oświadczającą, że usunęła ciążę, Christian zaczyna szczekać.

Następuje kolejna konfrontacja Christiana z ojcem, który przypomina mu, że leczył się w zakładzie dla nerwowo chorych i nie potrafił wytrwać w żadnym związku z kobietą. Christian nie odpowiada, tylko tłumiąc wściekłość zrzuca na podłogę sztućce. Kiedy powracają pozostali goście do stołu, matka prosi Christiana, by przeprosił ojca. Christian pozornie ulega jej namowom. Ale zaraz zarzuca matce zakłamanie i tolerowanie wykorzystywania seksualnego dzieci przez męża. Michael wyprowadza siłą brata, lecz ten po chwili znów się pojawia i uparcie powraca do wspomnień z dzieciństwa. Michael raz jeszcze wyrzuca Christiana z salonu. Ponieważ Gbatokai dopytuje się o Christiana, Michael kieruje agresję przeciwko niemu. Intonuje piosenkę o Murzynach, z podtekstem rasistowskim, którą podchwytują zebrani. Dziadek niezdarnie naśladuje małpę. Helene dostaje ataku histerii. Pia, szukając dla niej tabletek uspokajających, przypadkowo odnajduje w torebce list Lindy. Pokazuje go Christianowi, który dostał się do domu. Gdy do salonu wkracza taneczny korowód i podany zostaje deser, Helene na skutek perswazji odczytuje list siostry. Ojciec domaga się nalania wina, ale służba odmawia posłuszeństwa. Następuje całkowite rozprzężenie. Mistrz ceremonii proponuje zebranym taniec. Przy akompaniamencie pianina kilku gości podryguje groteskowo na parkiecie. Podniecona Ciotka (Magdalena Kuta) całuje namiętnie kelnerkę Michelle. Towarzystwo rozprasza się. Pia namawia Christiana do spróbowania przygotowanego przez nią deseru. Udaje jej się zbliżyć do niego. Pod wpływem zagadkowych odgłosów oboje zaczynają gonić się trzaskając drzwiami, a następnie przewracać krzesła i przesuwać stoły. Zza sceny dobiegają krzyki Mette i Else. Do salonu wpada ojciec bity przez Michaela. W ciemności rozlega się jego rozpaczliwe błaganie o litość: Zabijecie mnie...

W epilogu główne postacie spotykają się na porannym śniadaniu. Przy stole, umieszczonym na proscenium, zasiada półnagi Gbatokai z Helene, Michael z żoną i dziećmi oraz Christian. Pia obsługując domowników, otrzymuje od Christiana propozycję wspólnego wyjazdu do Paryża. Pojawia się także ojciec z matką. Wygłasza wprawdzie przemówienie pełne poczucia winy, ale zostaje zmuszony przez Michaela do odejścia. Po krótkim wyciemnieniu w salonie toczy się pogodne życie rodzinne. Michael zajął tylko przy stole pozycję ojca, a więc zdobył władzę. Natomiast Christian i Pia zniknęli.

Jarzyna nie bagatelizuje zagadnienia pedofilii i przemocy w rodzinie. Ale w "Uroczystości" jego uwagę przyciągnął nade wszystko motyw samotnej walki Christiana z obłudą, oportunizmem i nikczemnością. Wydobył więc zawarte w scenariuszu nawiązania do Hamleta. Z Hamletem łączy Christiana desperackie postępowanie i pozorowane szaleństwo. Lecz zdominowany przez bezwzględnego ojca i nadopiekuńczą matkę, neurotyczny i niedojrzały, nie potrafiący nikogo pokochać Christian przypomina też Filipa z "Iwony" Gombrowicza, zwłaszcza w ujęciu Jarzyny. W przeciwieństwie do Filipa jednak Christian nie odrzuca miłości prostej dziewczyny i znajduje w niej oparcie. W bezbronnej, choć upartej Pii dostrzegł Jarzyna Iwonę, która nie ponosi klęski. Dlatego pominął występującą w scenariuszu paryską przyjaciółkę Christiana kontaktującą się z nim przez telefon komórkowy. Zrezygnował też z dwóch spotkań Christiana z duchem Lindy. W Pii odnajduje niejako Christian zmarłą siostrę, tak jak widok bawiących się bączkiem chłopca i dziewczynki wywołuje w nim reminiscencje z dzieciństwa. Z właściwą sobie wirtuozerią przedstawił Jarzyna obowiązujące w domu Klingenfeldt-Hansenów ceremonie i ich stopniowy rozkład doprowadzający do uwolnienia tłumionego okrucieństwa i perwersji. W szczytowym momencie spektaklu omal nie dochodzi do ojcobójstwa, czyli rytualnego mordu. W końcu najsilniejszy syn zadowala się poniżeniem ojca i przejęciem władzy.

W zespole aktorskim na plan pierwszy wysuwa się Chyra w przejmującej roli Christiana zmagającego się z wewnętrzną słabością i obojętnością lub wrogością otoczenia. Ale wyraziście i przekonująco zarysowanymi postaciami są też Helge Peszka, Michael Kality, Pia Cieleckiej, Helene Stenki i Else Dałkowskiej. Jak zawsze pod okiem Jarzyny, aktorzy stworzyli szereg znakomitych ról.