Artykuły

W czym tkwi istota uniwersalności Hamleta? W historycznej walce o władzę? W metafizycznym odczuciu życia i jego istoty? W pragnieniu zemsty? W wątpliwościach i rozczarowaniach niesionych przez życie? W usiłowaniu by dotknąć w duchu twarzy śmierci? Esencja Hamleta ukrywa się tyleż w tej strefie, której każda świadomość doświadcza i może przyjąć poprzez czysty tekst Szekspira, ile w miejscach ciemnych, które podświadomie oświetlamy i rozumiemy. W ludzkiej duszy istnieje więc coś jasnego i zrozumiałego? Teatr jednak, jako tekst, nie jest taki jeżeli nie równoważą się w nim życie i scena. Szekspir pisał, reżyserował, grał, tworzył dekoracje a nawet administrował teatrem. I Hamlet nie tylko daje podstawowe wskazówki w scenie drugiej trzeciego aktu, kiedy występują aktorzy wystawiający scenę śmierci Króla, ale tworzy dla nich tekst i w ten sposób stawia publicznie sprawę wątpliwości co do prawdy o śmierci swego ojca.

W Hamlecie problem nie jest tylko polityczny i miłosny. Idzie o wiele dalej, niż władza i miłość, każe zapomnieć o tych sprawach tak, że pragnienie zemsty Hamleta i miłość Ofelii dla księcia mają nadal moc ożywiającą je mimo upływu czterystu lat - 390 żeby być dokładnym. W jaki sposób dzieło literackie zdolne jest zachowywać życie mimo tylu wieków. Odpowiedź jest prosta i jednocześnie skomplikowana, bo to właśnie tajemnica człowieczej duszy, jej nieustannego niepokoju tworzy tę uniwersalną tragedię. Dlaczego tajemnica duszy? Konflikt władzy, zemsty, nienawiści, matkobójstwa, ojcobójstwa; w sumie wielkie tematy kultury powszechnej były już przecież uprawiane przez dramaturgów greckich. Mimo to zagadka trwa i rośnie.

Co w tej tajemnicy zostało wyjaśnione?

Syn, który pragnie pomścić śmierć ojca był tematem sztuki już od czasów Orestei. Dramaturg, poeta teatru, Szekspir wobec tego z mistrzostwem demiurga zarazem wyjątkowego i niezwykłego stwarza nowy sposób potraktowania problemu... i czyni równoprawnymi tak sposób rozumowania i mądrość Hamleta jak jego szaleństwo. Jego ujęcie idzie znacznie dalej niż zwykła moralność zemsty czy walki o władzę. Czy Hamleta interesuje władza? Być może podstawowym motywem, który porusza Hamleta jest spór ze sobą samym na temat politycznych realiów królestwa, własnych wątpliwości, własnego gniewu; i pragnienie zrozumienia jak człowiek może osiągnąć poziom na którym nic już nie może go zaskoczyć. Lektura, nawet piąta czy dwudziesta dzieł takiego mistrza powszechnego dramatu jak Szekspir, każe nam podróżować przez morza jeszcze nie znane, tajemnica rośnie, bo angielski dramaturg ciągle pozostaje urzekającym, ale przede wszystkim jest w tym nieskończona próba poznania samego siebie w świecie, który budzi obrzydzenie i w którym rozczarowanie jest głównym losem wszystkich. Już Szekspir to powiedział w pierwszych wersach swego dzieła... wtedy kiedy jego stryj, król Klaudiusz wraz z królową namawiają Hamleta aby nie wracał do Witembergi po pogrzebie ojca.

Szekspir wyprzedził Heideggera i Sartre'a albo już Aztecy w swoich fantastycznych i fatalistycznych poezjach z Ayocuan i Cuetzpalzin wszystkich wyprzedzili: poeta pisze: "Na próżno wznosiliśmy się, rośliśmy na tej ziemi".

Wielkie, klasyczne tematy, krzyżują się w każdej epoce historii. Najlepsi poeci wszystkich czasów na przemian zgadzają się albo spierają w swoich refleksjach, misteriach, zagadkach czy przewidzeniach i bardzo często wyprzedzają filozofię, która porządkuje odkrycia kiedy te ją wspierają. To tutaj Hamlet dociera, rani serce ale nie daje łatwych odpowiedzi. Szekpir w 1601 roku podejmuje to co w tej chwili zwykliśmy uznawać za nieodłączną wątpliwość ludzkiego poznania. Być albo nie być? Co bardziej szlachetne?// Ta refleksja Hamleta mogłaby trwać dalej i w nieskończoność, bo - problem egzystencjalny zawsze będzie obecny nawet w końcu dwudziestego wieku. Dlaczego do licha to takie ważne Być albo nie być. I to nie tylko dla myśli Hamleta ale i dla Fromma Reicha i Foucoult. Mówiąc dokładniej dla najgłębszych zainteresowań ludzkiej jednostki, ludzkiej myśli ... Kogo może interesować czy warto być.

Szekspir umieścił w Hamlecie własną duszę. Rozdarł ją i w końcu śmierć odmieniła jej twarz. Śmierć jako tragiczne przeznaczenie bohatera. I śmierć poszukiwana a przy tym zaplanowana w przebiegły sposób. Król sprzymierzył się z Laertesem, bratem Ofelii i synem Poloniusza. Hamlet zabija Poloniusza myśląc, że Poloniusz ukryty za kotarą jest stryjem, królem uzurpatorem. Takie działanie można nazwać Amarthia zgodnie z poetyką Arystotelesa. Dla greckiego filozofa Amarthia to działanie przez pomyłkę i tragedie pełne są takich pomyłek. Tak właśnie dzieje się z Edypem. Ale w Hamlecie Ofelia umiera topiąc się w rzece. Naprawdę traci zmysły nie rozumiejąc naprawdę wzburzenia Hamleta, nie rozumiejąc jego sposobu myślenia, jego udanego szaleństwa, a przede wszystkim nie czując się kochaną. Hamlet przyznaje się do miłości dla pięknej Ofelii dopiero wtedy gdy ona leży już w grobie. Poloniusz i Ofelia zawdzięczają śmierć księciu Danii. Laertes przystępuje do współdziałania z królem Klaudiuszem - wynikiem tego ma być śmierć Hamleta. W finale pojawia się i Amartia i tragiczny los. Królowa wychyla zatruty puchar przeznaczony dla Hamleta nie znając jego zawartości, umiera; Laertes rani Hamleta zatrutą szpadą a potem, po przypadkowym zamienieniu broni także Laertes zostaje raniony śmiertelnie. Hamlet przed śmiercią - tutaj Amarthia nie pojawia się - podejmuje ostateczną decyzję zadania śmiertelnego ciosu swemu stryjowi, mordercy ojca. Hamlet umiera ze spokojnym sumieniem, bo pomścił śmierć ojca, a pewną prawdę o tej śmierci wyjawił mu duch już w pierwszym akcie.

Śmierć władców. Władza niszy sama siebie. Bez przesady, Fortynbras zajmuje wakujący tron i historia się powtarza. Jak dać współczesny ton klasycznej historii? Na przykład Hector Mendoza w swej sławnej realizacji Hamleta przed pięciu laty stworzył współczesną postać Hamleta. Aktorzy dyskutują i opowiadają tematy Hamleta, opierając się skrupulatnie na tekście Szekspira. Kobieta jest jego żeńską stroną. Młodzieniec stroną porywczą, życiową. Człowiek dojrzały wyraża przestrzeń refleksji, gniewu i wątpliwości. Wszyscy oni kolejno otrzymują rolę Hamleta. Dzieło rozgrywa się w teatralnym warsztacie. W finale asystent reżysera obwieszcza im, że rolę dostał ktoś spoza zespołu. W tym miejscu w realizacji Mendozy jeden z aktorów popełnia samobójstwo i sztuki nie można czasowo przygotowywać.

Andrzej Wajda, wielki reżyser kina polskiego początkowo sprzymierzył się z poetą Stanisławem Barańczakiem tłumaczem dzieła Szekspira. Barańczak, poeta, zrealizował jedną z najdokładniejszych i najcenniejszych zarazem wersji pisanych współczesnym językiem, jakie istnieją w polskim obszarze językowym - tak powiada program spektaklu. Ile już przekładów tej tragedii stworzono, w ilu językach? Ile teatralnych wersji miał Hamlet na świecie? Ile filmów? Ilu reżyserów zostało pochwalonych za swe teatralne wersje? Ilu aktorów podjęło się i zrealizowało niebezpieczne zadanie stworzenia na scenie jednej z najbardziej skomplikowanych postaci w sztuce scenicznej? 0 ile bibliotekę można by stworzyć ze studiów poświęconych samemu Hamletowi, to ile napisano o wersjach teatralnych tej sztuki stworzonych od 1601 roku? Wajda zaprezentował teraz czwartą swą wersję teatralną w ciągu tych trzydziestu lat zmagań z dziełem angielskiego dramaturga. Wajda przy pomocy trzech mistrzowskich pociągnięć prezentuje nam współczesnego Hamleta. Po pierwsze rolę Hamleta powierza aktorce Teresie Budzisz-Krzyżanowskiej - jak mówi Wajda największemu aktorowi polskiemu. Hamlet wchodzi do swego pokoju w stroju z 1989 roku. Aktorka zdejmuje swój strój i widzi siebie nagle ubraną jak w 1601. Aktorka otwiera tekst i w jej pokoju rozgrywa się większa część dramatu. Ten pierwszy detal łączy się z momentem kiedy wchodzą komicy ubrani we współczesne stroje, aby odegrać zamordowanie Króla Gonzago i z finałem, w którym Fortynbras także nosi współczesny strój, z którego rozbiera się - w tym samym początkowym pokoju, w którym podobny rytuał już był się zdarzył - aby zostać w stroju Księcia Danii. Fortynbras rozkazuje uprzątnąć trupa i rozpoczyna swe królowanie. Tak jest u Szekspira. U Wajdy Fortynbras zastępuje Hamleta na tronie - ale grając Hamleta. Teatr w Teatrze. Innym Wajdowskim detalem jest fakt, że używa on telewizji w pokoju Hamleta, kiedy król Klaudiusz wiedząc, że został zdemaskowany przez bratanka biczuje się przed wielkim krzyżem. Dzięki tym trzem szczegółom Wajda naprawdę uwspółcześnił Hamleta. Mówi Wajda - Hamlet jest rozmyślaniem o zbliżaniu się człowieka ku śmierci, rozmyślaniem o podwójnym sensie roli aktora. 0 roli człowieka w świecie i zarazem aktora - w scenariuszu. Wajda dokonuje tego pracując z jednym z polskich zespołów teatralnych o największej tradycji - z Teatrem Starym w Krakowie, założonym w 1731. Stary jest po Warszawskim Teatrze Narodowym najstarszą kompanią teatralną Polski. Tylko z aktorami o wyjątkowych właściwościach można było dokonać tego wyczynu teatralnego na światową skalę. Dyscyplina, rygor jednorodna pasja wielkiego mistrza sceny jakim jest Wajda pozwoliły dorównać w teatrze geniuszowi wielkiego Anglika. Ile zespołów teatralnych w świecie osiągnęło taki teatralny cud? Gościmy w Meksyku dokonanie Teatru Starego, który przybył, aby sprawić nam rozkosz i aby nas przerazić poziomem swej teatralnej poetyki. Tak niewiele razy mamy okazję uczestniczyć w scenicznym cudzie: Szekspir, Wajda, Barańczak, Zachwatowicz, Radwan i Stary Teatr z Polski dokonali cudu. Jest do tego w tym poprzedzający ich klucz: Konstanty Stanisławski - rosyjski geniusz; o ile jest pewne, że dzieło samo w sobie będzie nas olśniewać, żywotność Stanisławskiego w tym miejscu tym bardziej zdumiewa, źródło Stanisławskiego nadal bije i jest wiernym świadkiem największych zachwyceń teatralnych współczesnego świata. Organiczna naturalność, sceniczna szczerość nadświadomość aktora stworzona u Stanisławskiego w taki czy inny sposób pozostaną fundamentalne w fantastycznej mądrości rosyjskiego geniusza. Jak to powiedział Eugenio Barba przodkiem teatru współczesnego jest Stanisławski. Teatr wysoko rozwinięty, rezultat tradycji która się ciągle przetwarza i systematycznej kontynuacji. Jak pozostawać na poziomie Szekspira bez rygorów tradycji? Jest niewątpliwe, że oprócz dyscypliny i tradycji konieczne są jeszcze pasja i autentyczny ogień twórczy. Polska pod ciężarem swych straszliwych wojen, swych problemów politycznych i społecznych umiała utrzymać teatr na miarę naszych czasów. Jakiego ducha pozostawi Polski Stary Teatr w Meksyku. Świadomość, że uczestnictwo w cudzie teatru to los tych, co są wybrani przez bogów? Że Meksyk i jego reżyserowie teatralni mają jakąś liczącą się miarę teatralną. Że Meksyk czeka teraz gigantyczny trud pedagogiczny dotyczący reżyserów i aktorów? Że Meksyk posiada indywidualności na miarę Szekspira, Wajdy, Budzisz-Krzyżanowskiej /Hamleta/? Stary Teatr jest piękną rzeczywistością sceniczną gdzie scenografia luster pozwala zobaczyć zwątpienie, przerażenie albo to, co opisał Huidobro w swoim wstępie do Altazora: Dlaczego pewnego dnia poczuliście przerażenie istnieniem? Zwierciadła rozmieszczane przez Wajdę i jego Scenografa odbijają także świadomość bycia człowiekiem, aktorem, reżyserem, poetą, w sumie człowiekiem teatru, ale też pozwalają poszukiwać na jeden albo tysiąc sposobów tej nieodgadnionej esencji zwanej duszą.

Meksyk 1989

tłumaczenie Cezary Geroń