Artykuły

/sugestywnie/ W fantastycznym, pełnym wyobraźni teatrze Andrzeja Wajdy, postaci przechodzą zawsze z jednego do drugiego świata, w obrębie sceny. Jest to teatr, w którym niewidzialne siły i duchy historii mają taki wpływ na życie, jak najmocniejszy spośród żyjących, w którym poszukujący wiedzy o swoim losie muszą się zmierzyć z duchami, aby zrozumieć przeszłość.

Tak w "Hamlecie", jak i w "Dybuku", które to przedstawienia wybitny polski reżyser i jego Stary Teatr z Krakowa przywieźli na Festiwal Pepsico, scena jest przepołowiona na przestrzeń pierwszoplanową i tę w tle, a każda oznacza inny aspekt rzeczywistości. W daleko bardziej eksperymentalnej z dwóch inscenizacji, w "Hamlecie" Szekspira, podstawowe elementy tradycyjnego teatralnego przedstawiania są fizycznie odwrócone.

Większa część dramatu, prezentowanego po polsku wraz z jednocześnie dostępnym przez słuchawki tłumaczeniem, umiejscowiona jest w garderobie, gdzie książę duński w osobie wybitnej polskiej aktorki, Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej, przygotowuje się do przedstawienia. Widownia, siedząca za kulisami, z tyłu pustego teatru, odwrócona jest twarzą do światła reflektorów, które można zobaczyć z umieszczonego pośrodku sceny wyjścia z garderoby Hamleta. Czasami aktorzy zwracają się w kierunku pustego domu, plecami do widowni, pojawiając się i znikając w wejściu do nagiego, odbijającego głos pomieszczenia.

Puste miejsca na "Hamleta" są tymi samymi, które obecnie zajmuje publiczność na przedstawieniu Salomona Anskiego "Dybuk", klasycznego dramatu z 1914 roku. W tej majestatyczniej, oszałamiającej wizyjnie inscenizacji najbardziej znanego utworu żydowskiego, przezroczysta zasłona oddziela widownię od aktorów. Przez drugą zasłonę za ogromnym oknem w tyle sceny można zobaczyć cmentarz, który wygląda jakby ożywiony, z wysokimi nagrobkami wijącymi się wśród nich dymami, co sugeruje świat unoszących się duchów. W kluczowych momentach dramatu bohaterowie zanurzają się w tym zadymionym, zdradliwym piekle, aby porozumieć się z umarłym.

Scena ma więcej niż jedno znaczenie tego słowa, jest centralną metaforą zagadkowego, głęboko politycznego "Hamleta" Wajdy. Znajduje się na niej współczesna garderoba, w której Hamlet przygotowuje swoją rolę i przepowiada "być albo nie być" z tekstu leżącego na stoliku do makijażu. Druga scena to cała przestrzeń, gdzie duńska rodzina królewska wygrywa narodowy dramat.

Przez umieszczenie "Hamleta" za kulisami, reżyser wydaje się pytać o podstawowe problemy dotyczące roli teatru w życiu jego narodu i na świecie, jak również jaki polityczny wpływ /jeśli w ogóle/ może mieć on w krajach komunistycznych, tak jak w Polsce.

Jednocześnie pomysł Hamleta jako aktora przygotowującego się do wyjścia na scenę podważa znacznie wiarygodność postaci. Cóż, jeśli jego zamroczenie i całe zamieszanie jest tylko literackim udawaniem, jak się to czasami zdarza? Pani Budzisz-Krzyżanowska gra rolę jak gwałtowna paranoiczka, połyskując przez cały czas wykrzywionym uśmiechem. Reżyser nie robi sobie nic z tego, że rola ta grana jest przez kobietę. Rozdygotana Ofelia w kreacji Doroty Segdy jest zaślepioną, naiwną narzeczoną, która poważnie przyjmuje wszystkie kaprysy Hamleta, jak np. samobójstwo. Najbardziej gwałtowną postacią w tej inscenizacji jest Laertes /Marek Kalita/.

Zgodnie z dzisiejszą świadomością polityczną /dosłownie: na współczesnym poziomie politycznym/ reżyser wykorzystuje "Hamleta" aby ujawnić różnicę między dokonywanymi publicznie czynami a zakulisowymi machinacjami, przybiera cyniczno-fatalistyczny ton. Kiedy przybywający aktorzy grają "Śmierć Gonzagi" dla Klaudiusza i Gertrudy, Hamlet każe Horacemu ocenić emocje Klaudiusza poprzez monitor video, stojący za kulisami tak, że jest widoczny dla publiczności.

Kiedy oglądamy tę samą scenę w dwóch zupełnie odmiennych perspektywach - jedna jest telewizyjnym zbliżeniem pozbawionej wyrazu twarzy Klaudiusza, druga to przedstawienie teatralne grane plecami do nas, z aktorami zgromadzonymi wokół przyglądającemu się oskarżycielsko Klaudiuszowi - żaden dogodny punkt nie jest zbliżony do rozstrzygającej wersji. Przez cały dramat reżyser rozważa sprzeczne interpretacje przedstawione w fizycznie różnych perspektywach wydarzeń. W jednej z najbardziej wstrząsających scen przedstawienia, Klaudiusz klęczy przed wizerunkiem Chrystusa na krzyżu, biczuje się w rzewnym akcie publicznej pokuty.

Ale najbardziej śmiałe rozwiązanie przychodzi na końcu, wraz z nadejściem Fortynbrasa. Wślizgnąwszy się do garderoby, nakłada ubranie Hamleta i sztuka zaczyna się od początku z Fortynbrasem w roli Hamleta. W "Hamlecie" Ingmara Bergmana w Brooklyn Academy of Music w zeszłym roku, Fortynbras przyprowadził policyjną brygadę, która wtargnęła w scenę rzezi jak podmuch ostrego wiatru. W "hamlecie" Wajdy nowi przybysze powtarzają tylko niektóre wydarzenia z przeszłości. Tajemne zbrodnie toczą się nadal.

0 ile "Hamlet" w wykonaniu tego zespołu jest zagadkowym dociekaniem teatralnej i politycznej prawdy, w której nie ufa się emocjom, to "Dybuk" zabarwiony jest dumną namiętnością.

Historia ubogiego ucznia jesziwy, który umiera i w postaci złego ducha /dybuk/ wchodzi w ciało młodej kobiety, wierząc, że była mu ona przeznaczona na żonę, otwiera się jako wspaniałe misterium, przepełnione znaczeniami historii, prawa i duchowej nauki. W czasie większej części przedstawienia scena pozostaje do połowy w cieniu. Poruszający się wolno w mrocznej atmosferze aktorzy, otoczeni w świetle aureolą, która wydaje się emanować z niewidzialnych mocy, mają głębię alegorycznych figur malarstwa XVII wieku.

Kreacje aktorów, szczególnie Jana Peszka, świętego, który wygania ducha, oraz Aldony Grochal jako Lei, z ciała której usiłuje wypędzić demona, mają w sobie cierpienie i godność. Ciemne i bogate kostiumy Krystyny Zachwatowicz i rytualna muzyka Zygmunta Koniecznego pogłębiają nastrój wizyjnego obrzędu.

Nowy Jork 1989

przekład:Krystyna Stebnicka

Data publikacji artykuły nieznana.