Autorzy

właśc. Salomon (Szlojme) Zeinwel Rapoport

Dramatopisarz, publicysta, zbieracz folkloru. Pisał po rosyjsku i w jidysz.

Urodził się pod Witebskiem (dzisiejsza Białoruś). Choć pochodził z ortodoksyjnej rodziny, jako młody człowiek stał się zwolennikiem idei Haskali, czyli żydowskiego Oświecenia. Następnie związał się z rosyjskimi narodnikami (zwolennikami rewolucji agrarnej w Rosji i obalenia caratu), za co prześladowała go carska policja. Debiutował w 1883 w piśmie „Woschod”, pierwszą powieść opublikował rok później. W 1892 groziło mu aresztowanie, wyjechał więc przez Berlin do Paryża, gdzie spędził trzynaście lat; został tam prywatnym sekretarzem Piotra Ławrowa, publicysty i filozofa, jednego z ideologów narodników. Jest autorem hymnu żydowskiej partii socjalistycznej Bund Di Szwue (Przysięga, 1902). Przetłumaczył także Międzynarodówkę z francuskiego na jidysz. W 1905 An-ski wrócił do Rosji, trzy lata później ożenił się z pianistką Esterą Glezerman.

W 1911 stanął na czele niewielkiej grupy prowadzącej badania etnograficzne wsi i miasteczek żydowskich na Wołyniu i Podolu. Wyprawa trwała trzy lata, w tym czasie między innymi fotografowali stare synagogi i inne historyczne miejsca, zbierali dokumenty, nagrywali na fonografie piosenki, przysłowia, melodie religijne. W pierwszej połowie 1915 An-ski podróżował po Galicji i Bukowinie jako wysłannik petersburskiego żydowskiego Komitetu Pomocy, organizując wsparcie dla gmin żydowskich, w lutym 1920 ukończył spisywanie wspomnień z tej wyprawy – wydanie polskie pod tytułem Tragedia Żydów galicyjskich w czasie I wojny światowej. Wrażenia i refleksje z podróży po kraju ukazało się w 2010.

Po rewolucji 1917 roku An-ski mieszkał w Wilnie i Warszawie. Z jego inicjatywy powstało w Wilnie Żydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne. Zmarł w Otwocku, jest pochowany na warszawskim cmentarzu żydowskim.

Twórczość

Twórczość An-skiego jest różnorodna – poza studiami na temat folkloru znajdziemy w niej wiersze, opowiadania i sztuki teatralne, z których najwybitniejsza to Dybuk. Na pograniczu dwóch światów. Pomysł dramatu zrodził się podczas wyprawy na Wołyń i Podole. Autor wykorzystał w niej legendę żydowską o potępionej duszy, która wstępuje w ciało żyjącego człowieka, by oczyścić się z popełnionego grzechu lub poszukiwać zadośćuczynienia za doznane za życia krzywdy. Aby wypędzić dybuka, odprawia się egzorcyzmy.

Pierwsza wersja dramatu (1914) została napisana po rosyjsku i w jidysz, potem przełożono ją na język hebrajski. Rewolucja i wojna w 1918 roku sprawiły, że An-ski przyjechał do Polski, ale nie wziął ze sobą rękopisu sztuki. Ostateczna wersja Dybuka (1920) została napisana w jidysz na podstawie opublikowanego hebrajskiego przekładu poety Chaima Nachmana Bialika.

„...Po rewolucji 1917 roku i zdobyciu władzy przez bolszewików, An-ski musiał znowu uciekać – przede wszystkim dlatego, że był członkiem socjalistycznego Bundu, demokratą i wrogiem wszelkiego rodzaju dyktatury. Pierwszym etapem ucieczki było Wilno, gdzie wszedł w kontakt z teatrem Trupa Wileńska.
Na jej właśnie prośbę zrekonstruował zaginioną oryginalną wersje Dybuka w jidysz, i tu doznał życiowego rozczarowania, bo pod długich dyskusjach zespół odrzucił jego dzieło. Zabolało go to tym bardziej, że grupa nie rozumiejąc rzeczywistych intencji autora, uznała sztukę za zacofaną i reakcyjną w formie i treści, a autora za obrońce konserwatyzmu religijnego, całkowicie zapominając, kim An-ski był i o jakie ideały walczył przez całe życie. Autor opuszcza w pośpiechu Wilno, osiada w Otwocku, gdzie wyczerpany psychicznie i fizycznie chorobą, umiera w 1920 roku. Nie doczekał się więc za życia rehabilitacji jako autor dramatyczny. Trupa Wileńska, dręczona wyrzutami sumienia i poczuciem krzywdy wyrządzonej autorowi, po czterech tygodniach intensywnych prób wystawia Dybuka, odnosząc swój największy sukces artystyczny i wywołując entuzjazm krytyki i publiczności.”
(Włodzimierz Herman, „Mój dybuk. W poszukiwaniu tożsamości: drogi, bezdroża, dygresje”, Warszawa 2017, s. 96–97.)

Światowa prapremiera Dybuka odbyła się 9 grudnia 1920 w Warszawie, dana w języku jidysz przez Trupę Wileńską w teatrze Elizeum (przy ul. Karowej); reżyserował Dawid Herman. Słynna premiera w języku hebrajskim odbyła się w Studiu Habima w Moskwie w reżyserii Jewgienija Wachtangowa (31 stycznia 1922).

Dybuk zyskał niezwykłą popularność. Grano go w wielu teatrach, poczynając od Warszawy i Moskwy, na małych miasteczkach kończąc, potem trafił na sceny światowe. W dwudziestoleciu międzywojennym dramat wystawił w Łodzi we własnym tłumaczeniu z jidysz Andrzej Marek (1925).

Po wojnie Dybuka reżyserowali między innymi Andrzej Wajda (przekład Ernesta Brylla, Stary Teatr, Kraków 1998) oraz Krzysztof Warlikowski (przekład Michała Friedmana, Teatr Rozmaitości, Warszawa 2003). Warlikowski włączył do Dybuka An-skiego opowiadanie Hanny Krall o tym samym tytule – historię Amerykanina Adama S. noszącego w sobie duszę przyrodniego brata, który zginął w getcie podczas wojny. „Dybuk jest kontynuacją życia – mówił Warlikowski. – Jest też świadectwem wędrówki dusz, ich odnajdywania się. Współcześnie jest uosobieniem pamięci, której nie chcemy się pozbyć, którą chcemy kultywować w sobie, pamięci, która nas dzisiaj ocala”.

Dybuk doczekał się też ekranizacji – w 1937 roku film nakręcił Michał Waszyński.

Nowożytny teatr żydowski

Żydowski teatr wywodzi się z przedstawień religijnych urządzanych podczas święta Purim ustanowionego na pamiątkę cudownego ocalenia Żydów. Jest to radosne święto, z dobrym jedzeniem, prezentami, korowodami przebierańców. Tak zwane purimszpile prezentowały sceny o tematyce biblijnej i grano je we wszystkich krajach Europy.

Za początek nowożytnego teatru żydowskiego przyjmuje się umownie rok 1862, kiedy na scenie w seminarium rabinackim w Żytomierzu odbyła się premiera komedii Serkełe Salomona Ettingera. W 1876 pierwszy zawodowy teatr w ogródku-kawiarni w Jassach (dziś Mołdawia) założył aktor i dramatopisarz Abraham Goldfaden (1840–1908). Jego znaczenie w dziejach sztuki żydowskiej porównuje się do roli naszego Wojciecha Bogusławskiego. Goldfaden pisał komedie, farsy i operetki (Rekruci, Teść i zięć, Czarodziejka), poza tym przetłumaczył na jidysz na przykład Trójkę hultajską Nestroya (Johann Nepomuk Nestroy 1801–1862). Goldfaden ze swoim zespołem jeździł po rumuńskich miasteczkach, grał w Bukareszcie, później występował niemal w całej Europie.

Z amatorskich wędrownych grup zaczęły powstawać zespoły zawodowe grające na stałych scenach: na przełomie XIX i XX wieku teatr żydowski rozwijał się przede wszystkim w Rumunii, Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych oraz na Węgrzech.

W dwudziestoleciu międzywojennym bardzo popularne były teatry żydowskie w Paryżu, Wiedniu, Londynie, Berlinie i Moskwie. W Polsce od początku XX wieku działały w Lublinie, Łodzi, Krakowie, Wilnie, Warszawie.

W latach dwudziestych XX wieku teatr żydowski osiągnął wysoki poziom artystyczny. Do jego wybitnych artystów należeli: Estera Rachel Kamińska i jej córka Ida Kamińska oraz Jakub Rotbaum. Podczas okupacji niemieckiej, w latach 1940–1942 organizowano teatr w getcie warszawskim.

Po drugiej wojnie światowej działały sceny żydowskie w Łodzi i we Wrocławiu pod dyrekcją Idy Kamińskiej. W 1955 roku połączono je i w Warszawie powstał Teatr Żydowski im. Estery Rachel Kamińskiej. Po wydarzeniach Marca‘68 Polskę opuściła znaczna grupa aktorów (wśród nich Ida Kamińska, dyrektorka teatru). Od 1970 aż do śmierci w 2014 Państwowym Teatrem Żydowskim w Warszawie kierował Szymon Szurmiej (w 2015 dyrekcję objęła Gołda Tencer). Teatr gra w języku jidysz, w repertuarze są sztuki klasyków żydowskich – Abrahama Goldfadena, Szolema Alejchema, Icchaka Lejba Pereca, Szymona An-skiego, a także współczesne – Izaaka Babla czy Arthura Millera.

Współczesny teatr żydowski rozwija się najprężniej w Stanach Zjednoczonych, Rumunii (w Bukareszcie), Argentynie (w Buenos Aires) i oczywiście w Izraelu.

W kraju tym działa Habima (z hebrajskiego „scena”), otwarta w Moskwie w 1918 jako studio teatralne. W 1926 zespół wyjechał na tournée po Europie i Ameryce i nie powrócił do Moskwy. Część trupy została w USA, reszta grała w Palestynie. Tak więc od 1931 zespół działał w Palestynie, a od 1948 jako Narodowy Teatr Habima ma stałą siedzibę w Tel Awiwie. Habima wystawia narodową dramaturgię żydowską i dramat światowy. Zaprasza do współpracy reżyserów z różnych krajów, pracowali tam Aleksander Bardini, Konrad Swinarski, Andrzej Wajda.

Źródło: Stanisław Marczak-Oborski, Przewodnik teatralny, wyd. internetowe, uzup.: Hanna Adamkowska i Anna Nastulanka, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2017 [w przygotowaniu]

Wybrana bibliografia

Utwory

• Dybuk, przeł. Ernest Bryll, Wydawnictwo Kos, Warszawa 1988.
• Dybuk. Między dwoma światami, przeł. Michał Friedman, Teatr Rozmaitości, Warszawa 2003 [dostępny w wersji cyfrowej w serwisie Wolne Lektury];
• Dybuk. Na pograniczu dwóch światów, przeł. Awiszaj Hadari (ze słowem wstępnym Andrzeja Wajdy i esejem Haliny Madeyskiej-Pawlikowskiej), Austeria, Kraków 2007;
• Między dwoma światami. Dybuk, przeł. i opr. Włodzimierz Herman [w:] Włodzimierz Herman, Mój dybuk. W poszukiwaniu tożsamości: drogi, bezdroża, dygresje, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa 2017, s. 21-92 [tamże esej o Szymonie An-skim].

Opracowania

• Madeyska-Pilchowa, Anna: Dybuk i Kabała, „Dialog” 1988, nr 4;
• Teatr żydowski w Polsce do 1939 r., „Pamiętnik Teatralny” 1992, nr 1-4;
• Czapliński, Lesław: Dybuk. Na pograniczu tradycyjnej kultury i nowoczesnej sztuki, „Kresy” 1992, nr 9-10;
• Teatr żydowski w Polsce, red. Anna Kuligowska-Korzeniewska i Małgorzata Leyko, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1998.
• Dybuk, czyli Dziady, rozm. z Krzysztofem Warlikowskim, „Tygodnik Powszechny 2003, nr 38;
• Pawłowski, Roman; Węgrzyniak, Rafał (współpr.): „Dybuk” – polsko-żydowskie „Dziady”, „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 284 [dostępny w wersji cyfrowej];
• Mazur, Daria: Dybuk, Uniwersytet im. Mickiewicza, Poznań 2007;
• Rafał Węgrzyniak Na prawach przeklętych. Postacie Żydów w polskim teatrze XIX i XX wieku, „Notatnik Teatralny” 2009, nr 56-57.