Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w okresie okupacji niemieckiej w Warszawie w latach 1940–1944. Jego siedzibą była teatralna sala przy ul. Kredytowej 14, przed wybuchem wojny zajmowana przez wiele teatralnych przedsięwzięć, w tym przez słynny teatrzyk literacko-rewiowy Cyrulik Warszawski. Komedia była jednym z nielicznych teatrów, którym okupanci pozwolili działać w sali o ściśle teatralnym przeznaczeniu, nie zaś – jak w wypadku wielu innych przedsięwzięć tego rodzaju – w zaadaptowanych salach, najczęściej pokinowych. Sala liczyła 475 miejsc. Koncesjonariuszem i właścicielem teatru był aktor i przedsiębiorca Józef Artur Horwath (był jednym z polskich wykonawców w propagandowym filmie Heimkehr). Po zlikwidowaniu go przez hitlerowców w 1943 roku koncesję przejęli jako zarządcy komisaryczni: aktor Józef Grodnicki oraz przedsiębiorca Stefan Krzywicki – aż do czasu ucieczki tego ostatniego wraz z wycofującymi się z Warszawy Niemcami w maju 1944.

Komedia zajmowała wśród warszawskich jawnych teatrów pozycję szczególną. W przeciwieństwie do większości tych scenek wystawiających głównie rewiowe składanki, których poziom nie dorównywał zazwyczaj produkcji przedwojennych poprzedników, na scenie Komedii pojawiał się głównie repertuar stricte dramatyczny. Były to najczęściej lekkie komedie, sztuki László Fodora, Johanna N. Nestroya, Daria Niccodemiego, Victoriena Sardou, sztuki Alexandra Dumas, ale teatr wystawiał także repertuar polski – utwory Włodzimierza Perzyńskiego, Aleksandra Fredry (Śluby panieńskie), Gabrieli Zapolskiej (Moralność pani Dulskiej), a także komedie głównego reżysera teatru Romana Niewiarowicza (Znajda i inne). Był to więc repertuar zbliżony – wedle opinii świadków epoki także i poziomem artystycznym – do przedwojennej produkcji Teatru Letniego. Opinię tę podzielał sam Stefan Jaracz.

Przedstawienia w Komedii reżyserowali oprócz Niewiarowicza: Karol Benda, Stanisława Perzanowska, Konstanty Tatarkiewicz. Na scenie Komedii warszawska publiczność mogła oglądać takie znakomitości jak: Maria Malicka, Kazimierz Junosza-Stępowski i Józef Węgrzyn (pierwsze gwiazdy tego teatru), Adolf Dymsza, Hanna Chodakowska, Andrzej Szalawski, Zbigniew Rakowiecki, Tadeusz Białoszczyński, Zygmunt Chmielewski i wielu innych aktorów cieszących się świetną, jeszcze przedwojenną renomą, co stawiało ten zespół wysoko ponad inne teatry jawne. Teatr miał też zespół dekoratorów wysokiej klasy, a byli nimi Aleksander Kobryń, Józef Galewski i Edward Marszałek.

Teatr zainaugurowano 22 maja 1940 roku. W ciągu 4 lat działalności wystawiono 41 premier. O ile w początkach istnienia teatru frekwencja na przedstawieniach była jeszcze słaba, to już wkrótce Komedia była oblegana przez publiczność – głównie inteligencką, dla której wystawiany tam repertuar był namiastką przedwojennego życia kulturalnego.

Intensywna działalność artystyczna Malickiej, Perzanowskiej i Dymszy doczekała się w 1944 roku surowego potępienia ze strony Państwa Podziemnego. 18 lipca 1944 Kierownictwo Walki Podziemnej ukarało ich karą nagany za działanie „w myśl wytycznych polityki niemieckiej zmierzającej do dyskwalifikowania kultury polskiej”¹. Po zakończeniu wojny działające wówczas Komisje Weryfikacyjne nałożyły na nich dość surowe kary. Ten sam los spotkał Romana Niewiarowicza, który w trakcie swoich rozpraw przed komisjami ZASP przypominał wciąż o tym, że był żołnierzem Państwa Podziemnego, które uczyniło z teatru Komedia jedną zakonspirowanych „melin” Związku Walki Zbrojnej, później zaś Armii Krajowej. To prawdopodobnie w Komedii zaplanowano akcję wykonania wyroku na popularnym przed wojną aktorze Igo Symie, który okazał się agentem gestapo, szantażującym polskich aktorów.

Ostatnim przedstawieniem danym przed kończącym istnienie teatru wybuchem Powstania Warszawskiego było dane 15 lipca 1944 roku wznowienie Matury László Fodora (premiera w 1943). W przygotowaniu był Świętoszek Molière’a, na którego wystawienie uzyskano długo oczekiwaną zgodę niemieckiej cenzury. Do premiery już nie doszło.

Teatr przestał istnieć w pierwszych godzinach Powstania Warszawskiego. Jego ostatnie chwile opisał świadek zagłady tego miejsca, rysownik i scenograf Jan Marcin Szancer:

Nie było innego wyjścia, jak wpaść w bramę teatru Komedia, który mieścił się tam, gdzie niegdyś Cyrulik Warszawski.

Drzwi do teatru były uchylone, więc wpadliśmy do holu i tam z najwyższym zdumieniem zobaczyliśmy, że przed kasą stoi długi ogonek samych mężczyzn w butach z cholewami. Każdy z nich trzymał w ręce walizkę, pakunek czy torbę, jak na dworcu. Zdenerwowana kasjerka krzyczała: Czy panowie w końcu kupują bilety na popołudniówkę. Wtedy ja powiedziałem: Niemcy są na placu (Dąbrowskiego). Może by tak zamknąć bramę. Wszyscy wraz z kasjerką rzuciliśmy się do zamykania i barykadowania wejścia. W tej chwili usłyszeliśmy, że ktoś dobija się do bramy teatru. Dzielna kasjerka objęła komendę i zaprowadziła powstańców wraz z dowódcą do garderób pod sceną. Za jej radą młodzi ludzie pozarzucali na siebie kostiumy ze Świętoszka Moliera.

 

Garderoby przedstawiały widok upiornego karnawału. Siedziałem pod ścianą i myślałem, że warto by narysować tę scenę. Było w niej coś z Callota i coś z Goi. Tam na górze walenie nie ustawało, dobiegało nas terkotanie karabinów maszynowych, to była już prawdziwa bitwa. Kilku aktorów, którzy widocznie już wcześniej przyszli do teatru i zaszyli się gdzieś w zakamarkach podscenia, zjawiło się między nami […]. Noc spędziliśmy w garderobach teatralnych, skuleni na podłodze i poprzykrywani kostiumami. Z góry dochodziły ciągle odgłosy walki. Nad ranem przebiegł przez przebite piwnice łącznik […]. Próbowaliśmy wyjść z teatru i przebiec przez plac, ale z dachu Cedergrena terkotały karabiny maszynowe. Na bruku, na skwerach leżeli zabici. Cofnęliśmy się, w bufecie było jeszcze trochę jedzenia […]. Usłyszeliśmy grzmot pikujących nisko samolotów i gwizd bomby. Straszliwe trzęsienie ziemi, pył wżerający się w oczy i gardło […] część stropu zapadła się, zasypując przejścia do dalszych piwnic².

Dziś na miejscu teatru Komedia, na zlikwidowanym odcinku ulicy Kredytowej, znajduje się zieleniec z drzewami zasadzonymi już po wojnie.

Przypisy

1. „Rzeczpospolita Polska” 1944, nr 11, s. 15; „Biuletyn Informacyjny” 1944, nr 28, s. 8.↩︎

2. Jan Marcin Szancer, Curriculum vitae, Czytelnik, Warszawa 1969, s. 254–256.↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Kaniewska Maria, Utrwalone na czułej kliszy, Tarnów 2004;
• Kowalska Jolanta, Kazimierz Junosza-Stępowski, Warszawa 2000;
• Krasiński Edward, Teatr Polski w Warszawie 1939-2002, Warszawa 2002,
• Król-Kaczorowska Barbara, Teatry Warszawy, Warszawa 1986
• Listy Juliusza Osterwy, Warszawa 1969;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1940 / 1941