Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w okresie okupacji niemieckiej w Warszawie w latach 1943–1944 przy ul. Senatorskiej 29 w sali po kinie Splendid, później z racji wystroju nawiązującego do sztuki starożytnego Egiptu – Sfinks. Był częścią kompleksu zwanego Galerią Luxenburga.

Był to przedostatni jawny teatr uruchomiony przed wybuchem Powstania Warszawskiego. Miał ogromną, liczącą 1318 foteli widownię, co czyniło go największym z działających w czasie okupacji warszawskich teatrów. Przebudowy dawnego kina na teatr ze środków pożyczonych przez przedsiębiorcę Biełobradka (kosztowała ok. miliona ówczesnych złotych) dokonano wiosną 1943. Właścicielami i koncesjonariuszami byli Janusz Kamienobrodzki i inżynier Zygmunt Franello. Kierownictwo literackie i artystyczne sprawował Zygmunt Ipohorski-Lenkiewicz, znany jako współpracownik i konfident niemiecki. Jednym ze stałych autorów był Tadeusz Szeluto – pod tym pseudonimem ukrywał się Tadeusz Sygietyński, kompozytor, późniejszy założyciel zespołu pieśni i tańca Mazowsze. Kierownictwo muzyczne sprawował znany dyrygent Stanisław Nawrot. Za stronę dekoratorską odpowiadał Józef Galewski. Teatr zainaugurowano 7 lipca 1943 roku.

Jak na ówczesne warszawskie stosunki Jar był teatrem o dość wysokim poziomie artystycznym. Unikał programów o charakterze rewiowym. Specjalizował się w operetkach i komediach muzycznych – miał własną orkiestrę pod batutą Nawrota. Niekiedy porównywany był swoim charakterem i artystycznym poziomem do teatru Komedia. Dyrektorzy Jaru zgromadzili zespół artystyczny, w którego skład weszli aktorzy, śpiewacy i tancerze na wysokim poziomie zawodowym. Na scenie Jaru występowała śpiewaczka Barbara Kostrzewska, grali tu Józef Orwid, Andrzej Szalawski, Mieczysław Borowy, Jerzy Pichelski, Tadeusz Chmielewski. Układy taneczne tworzyli wybitni tancerze i choreografowie Leon Wójcikowski i Eugeniusz Papliński.

W ciągu trwającego zaledwie rok istnienia Jar dał 12 premier (5 w roku 1943 i 7 w roku 1944). Były wśród nich znane sztuki muzyczne w opracowaniu Szeluty (Sygietyńskiego): Król włóczęgów Rudolpha Frimmla (prem. 26 września 1943), Rose-Marie Frimmla (prem. 15 stycznia 1944), Gałganduch, czyli Trójka hultajska Johanna Nepomuka Nestroya (prem. 22 czerwca 1944). Najważniejsza premierą Jaru był jednak dany 5 maja 1944 roku Sen nocy lipcowej, czyli przeróbka i kompilacja Krakowiaków i Górali Wojciecha Bogusławskiego i Jana Stefaniego oraz Zabobonu, czyli Krakowiaków i górali Jana Nepomucena Kamińskiego i Karola Kurpińskiego. Pod oryginalnym tytułem anonsowano przedstawienie jeszcze na 2 dni przed premierą, później – z całą pewnością na skutek nacisków cenzury – w anonsach prasowych pojawia się już ów Sen nocy lipcowej. Podczas krakowskich występów Jaru w czerwcu 1944 przedstawienie oglądał Gustaw Holoubek:

Było to karygodne, ale poszedłem, bo mnie ciągnęło do teatru instynk­townie. Widziałem Krakowiaków i Górali. Było to przedstawienie olśniewające. Szalawski był nie tylko aktorem dobrym, ale też wyglądającym wspaniale. Ale to wszystko odbywało się pod takim strachem Boga, że wkro­czyliśmy nielegalnie na salę. Trzeba było potem uciekać, żeby ktoś znajomy nie zobaczył […]. Cokolwiek by się nie powiedziało, był tam duch polskości¹.

Tańcząca w tym przedstawieniu Krystyna Marynowska wspominała te krakowskie występy i chwilę, gdy na scenie pojawili się jej koledzy Freda Kleszczówna, Witold Borkowski i Tadeusz Woliński: „Tańczyli takiego obertasa, ludzie zaczęli klaskać do rytmu i wstawać, chłopcy spontanicznie rzucili krakuski na widownię i te krakuski wracały z powrotem”².

Ponad rok po premierze tego okupacyjnego Bogusławskiego, przykrojonego do ówczesnych możliwości wyznaczanych niemiecką cenzurą – krakowskie występy artystów Jaru biorących udział w tym przedstawieniu stały się jednym z punktów osądu ich wojennej przeszłości. Grający Bryndasa Andrzej Szalawski odwoływał się do tego spektaklu w momencie szczególnie dla siebie dramatycznym – podczas toczącego się przeciwko niemu po zakończeniu wojny postępowania weryfikacyjnego. Sen nocy lipcowej, choć przecież nie był pierwszą w czasie kończącej się okupacji prezentacją narodowego repertuaru, wszedł do historii polskiego teatru jako jeden z symboli oporu polskiej kultury wobec jej systematycznego niszczenia i rugowania³.

Obok tych przedstawień o artystycznych ambicjach ponad poziom przeciętnej teatralnej produkcji czasu wojny na scenie Jaru w niedzielne przedpołudnia urządzono walki bokserskie, którymi zawiadywał legendarny trener pięściarski Feliks Stamm.

Jar miał w swej historii także dramatyczny epizod wojenny. 24 maja 1944 tuż przy wejściu do teatru Państwo Podziemne wykonało egzekucję na Ipohorskim-Lenkiewiczu. W akcji likwidacji Ipohorskiego uczestniczyła Barbara Kostrzewska, żołnierka Armii Krajowej.

Ostatnią premierą Jaru była dokonana przez Szelutę (Sygietyńskiego) adaptacja opowiadania Prospera Mérimée Sprzedawczyni ostryg wystawiona jako Pod Złotą Flądrą 20 lipca 1944 roku. Działalność teatru zakończyło Powstanie Warszawskie.

Uszkodzony budynek dawnego kina Splendid przetrwał zagładę miasta. Wraz z kompleksem Galerii Luxenburga, którego był częścią, nadawał się do obudowy. Pod koniec 1945 roku zaczęto jednak rozbierać te zabudowania, ostatecznie zniknęły w roku 1947. Dziś na miejscu dawnego kina Splendid – teatru Jar – znajduje się wylot ulicy Canaletta w Niecałą.

Przypisy

1. Cyt. za: Janina Hera, Losy aktorów w GG, „Pamiętnik Teatralny” 1997 z. 1–4, s. 366.↩︎

2. Tamże.↩︎

3. Stanisław Marczak-Oborski, uczestnik konspiracyjnego życia teatralnego Warszawy, określił tę inscenizację jako „zamożną i bez gustu”. Jej zapowiedź jednak zelektryzowała „nawet część patriotycznych warszawiaków, stęsknionych za swojszczyzną”. Zob. Stanisław Marczak-Oborski, Teatr czasu wojny, Warszawa 1967, s. 32 i 205 [wersja cyfrowa].↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1943 / 1944