Czas akcji: koniec XVII wieku.
Miejsce akcji: góry w pobliżu Oviedo, dom Justyny, sala w pałacu Księcia Navarry.
Obsada: 9 ról męskich, i 2 role kobiece oraz epizody.
Druk:
Tragifarsa według Calderona.
W obszernej nocie poprzedzającej tekst sztuki autor wyjaśnia, że choć zbudowana jest ona na motywach komedii Calderona, nie jest ani przekładem ani imitacją " El mágico prodigioso". [...] Inny jest u mnie bieg zdarzeń, inne miejsce akcji i inny sens fabuły." Także diabeł w sztuce Calderona pełni odmienną rolę.
"Diabeł Calderona prowadzi Cypriana - chcąc nie chcąc- do Boga, bo jest sługą Bożym. Diabeł naszego wieku nie jest jak mi się zadaje zbyt pewny swego statusu. A nie wiedząc kim jest, nie ma zbyt jasnego pojęcia o tym, co jest cnotą a co grzechem i zachowuje się tak jakby sam pragnął odnaleźć Boga, co do którego istnienia ma pewne wątpliwości."
W trakcie pracy nad dramatem, co pisarz odnotowuje we wstępie do sztuki, korzystał on z książki Etiena Gilsona Tomizm. Toteż główni bohaterowie, Cyprian i Diabeł, myślą i rozmawiają zgodnie z duchem i założeniami teologicznego systemu św. Tomasza z Akwinu. A głównym założeniem tomistycznej teorii poznania jest przekonanie, że człowiek może poznać prawdę o świecie. Właściwym przedmiotem poznania u Tomasza są rzeczy, a nie idee, jak u platoników. Bohaterowie sztuki wydają się jednak zapominać, że według tomistycznej filozofii, żaden z bytów poza samym Bogiem nie jest w stanie poznać jego istoty.
Cyprian, student teologii, spotyka Diabła w okolicach Oviedo. Ten przedstawia mu się jako zabłąkany cudzoziemiec, który szuka drogi do miasta. Wciąga Cypriana w dyskusję na temat obecności zła i szatana w świecie. W trakcie rozmowy wypada mu medalion z wizerunkiem pięknej Justyny, mieszkanki Oviedo. Cyprian olśniony urodą dziewczyny, zgadza się odnieść jej medalion do domu. Przychodzi do niej jako potencjalny zalotnik, ale dziewczyna traktuje go jak wysłannika piekieł i stanowczo odmawia jakichkolwiek kontaktów. Medalion dała przed wielu laty swojej przyjaciółce, której kochanek został później zabity przez kogoś, kto podobno był diabłem.
Nocą pod dom Justyny docierają jej zalotnicy Don Sancho i Don Alvaro. Na balkon wychodzi Diabeł w kostiumie Cypriana. To prowokuje zalotników do podjęcia walki o rękę ukochanej. Gdy na scenę wchodzi Cyprian, Don Sancho rozpoznaje w nim tego, którego widział na balkonie. Obaj zalotnicy chcą więc pozbawić go życia. Wówczas na scenie zjawia się Diabeł w kostiumie Cypriana i pomaga mu w walce z napastnikami. W trakcie bójki uderza on Don Alvara nożem w plecy, a gdy ten umiera przerażony Don Sancho ucieka. Na balkonie zjawia się Justyna i usiłuje, zapamiętale adorującego ją Cypriana, przepędzić. Zrozpaczony jej nieugiętą postawą, umawia się z Diabłem na spotkanie w górach i ucieka przed nadchodzącymi oficerami Księcia Navarry. Oficerowie odnajdują ciało Don Alvaro. Przesłuchują Diabła, przebranego za Cypriana, który udziela im enigmatycznych wyjaśnień. Mimo to aresztują go i doprowadzają przed oblicze Księcia. Diabeł - Cyprian obciąża zbrodnią diabła, ale Książę nie wierzy w szatana i rozkazuje go powiesić. Wówczas zjawia się Don Sancho i potwierdza tożsamość mordercy. Diabeł - Cyprian znika.
Akcja przenosi się w góry, gdzie Diabeł umówił się z Cyprianem. Proponuje mu Justynę w zamian za duszę. Ponieważ Cyprian nie ufa diabelskiej ofercie, ten aranżuje na niebie wspaniały spektakl. Otwiera się obłok i ukazuje się w nim śpiąca Justyna. Cyprian decyduje się na podpisanie cyrografu.
Akt drugi rozpoczyna długi monolog Cypriana, w którym wymawia posłuszeństwo Bogu. Zjawia się Diabeł i obiecuje mu służyć. Następnie przenosimy się do domu Justyny. Odkrywa ona w sobie gwałtowne uczucie do Cypriana, ale obawia się, że jest on wcieleniem diabła. Wówczas zjawia się Diabeł i proponuje jej pomoc w spotkaniu z mężczyzną będącym obiektem jej pożądania. Zwodzi Justynę tak usilnie, że stopniowo ulega ona diabelskim sztuczkom.
Tymczasem Cyprian czeka na ukochaną, za którą oddał diabłu swą duszę. Gdy w końcu Justyna się ukazuje zwodzi go i kusi. A kiedy Cyprian podnosi jej welon i zaczyna rozpinać suknię, ukazuje się szkielet, który rozsypuje się i znika. Cyprian wzywa Diabła i żąda zwrotu cyrografu. Ten wykręca się i twierdzi, że dotrzymał umowy - Justyna przecież przyszła do niego. Gdy zjawia się Don Sancho, konkurent do ręki Justyny, Diabeł zabija go twierdząc, że morderstwo popełnił zgodnie z wolą Cypriana i za jego przyzwoleniem. Ten zrozpaczony usiłuje popełnić samobójstwo, aby uniemożliwić dalsze bezkarne działania Diabła. Szatan nie pozwala mu tego uczynić, wyrywa nóż z dłoni Cypriana i znika.
W ostatniej scenie przenosimy się do sali w pałacu Księcia Navarry. Diabeł oficjalnie przyznaje się, że Cyprian sprzedał mu duszę i jako dowód pokazuje cyrograf. Książe nie chce wierzyć. Wówczas dwaj oficerowie wnoszą ciało Don Sancha, syna Księcia. W związku z morderstwem, w które zamieszany jest Cyprian, Książę postanawia wszcząć śledztwo, mające wyjaśnić okoliczności zbrodni. Gdy wprowadzeni zostają podejrzani kochankowie, Cyprian i Justyna, i przesłuchanie rozpoczyna się, Diabeł przerywa je. Książę rozkazuje go uwięzić. Rozwścieczony Szatan mówi, że to jest niewykonalne, on tu rządzi i on decyduje o przebiegu wydarzeń. Może być kim zechce i może zrobić co zechce. Sprawia więc, że zjawiają się Don Sancho i Don Alvaro walczący ze sobą. Bić zaczynają się także książęcy oficerowie i jeden z nich niechcący przebija szpadą Księcia. Sztukę kończy monolog Diabła, w którym ostrzega:
"ty który pytasz
czy mogę być kimś innym
pamiętaj
ja ktoś inny
ja stanę przed tobą
będę ci służył
będziesz miał co chcesz
będziesz kimś innym
pamiętaj
ty możesz być
mną."
Opisanemu wątkowi tragicznemu w sztuce towarzyszy wątek komediowy, którego głównymi postaciami są słudzy Cypriana, Clarin i Moscon oraz służąca Justyny, Inez. Ich historia jest ludową, rubaszną parodią głównego wątku dramatu. Służący na obecność szatana reagują inaczej. Brak wyobraźni, wykształcenia i gruboskórność sprawiają, że nie ulegają oni wyszukanym pokusom jakie roztacza przed nimi i nie dają się wplątać w szatańskie intrygi. Diabłu zdecydowanie łatwiej opanować ludzi wrażliwych i delikatnych.
Ukryj streszczenie
