Autor: Romuald Twardowski
Prapremiera: 11 kwietnia 1981
Dramat muzyczny w 3 aktach; libretto: kompozytor.
Prapremiera: Łódź 11 IV 1981.
Osoby: Maria Stuart - sopran; Darnley - tenor; Bothwell - bas; Moray - bas; Rizzio - tenor; Knox, kaznodzieja - baryton; Poulet - bas; Lindsay - tenor; Erskin - baryton; MeWille - tenor; Gordon - baryton; Mar - bas; poseł francuski - baryton; poseł hiszpański - tenor; poseł angielski - tenor; goniec - tenor; strażnik - baryton; dama dworu - mezzosopran; Mary, pokojówka i powiernica Marii - mezzosopran; damy dworu, lordowie, dworzanie, tancerze, muzykanci.
Akcja rozgrywa się w Szkocji i Anglii w latach 1561-1587
Akt I. Odsłona 1. Na morskim wybrzeżu w pobliżu szkockiego miasteczka Leith regent Moray z grupą lordów wypatruje francuskiego statku, na którego pokładzie ma przybyć Maria Stuart, młoda królowa Szkocji. Zebrani dają wyraz obawom, iż Maria jako katoliczka będzie dążyła do osłabienia pozycji szkockich protestantów, co może wywołać nowe zamieszki w kraju.
Statek przybija i Maria Stuart, radośnie witana, schodzi na ląd. Na ukłony i powitanie lordów odpowiada przyrzeczeniem, iż rządzić będzie z rozwagą i nie zamierza preferować żadnego ze stronnictw. Żegnana przyjaznymi okrzykami królowa udaje się w dalszą drogę. Na scenie pozostaje jedynie lord Melville, który wyraża troskę o los młodej i niedoświadczonej monarchini.
Odsłona 2. W stanowiącym rezydencję królowej Marii zamku Holyrood koło Edynburga dworzanie dyskutują o niszczących kraj waśniach religijnych, o napadach zbrojnych band opłacanych przez angielską królową Elżbietę oraz o gorszących nieporozumieniach pomiędzy królową Marią i jej małżonkiem Henrykiem Darnleyem.
Wchodzi królowa w towarzystwie swego sekretarza Rizzia. Po udzieleniu audiencji posłowi angielskiemu i odebraniu od niego listu od królowej Elżbiety, Maria odprawia zebranych, zatrzymując przy sobie jedynie Rizzia. Rizzio, pragnąc rozweselić królową, wzywa dworskich grajków. Sonet Ronsarda i skoczne tony muzyki rozładowują ciężką atmosferę. Zabawę nieoczekiwanie przerywa wtargnięcie Darnleya i zbrojnych rycerzy. Wbrew rozpaczliwym protestom królowej, Rizzio, którego Darnley uważał za papistę i kochanka Marii, zostaje wciągnięty do sąsiedniej sali i zamordowany. Darnley, pełen nienawiści, żąda od małżonki podporządkowania się jego woli. Gdy Maria odmawia i zapowiada walkę, Darnley każe ją aresztować. W tym momencie nadchodzi odsiecz. To mężny hrabia Bothwell ze swoimi rycerzami uwalnia królową z rąk żołdaków.
Akt II. Odsłona 1. Na zamku Holyrood odbywa się uroczystość z okazji chrzcin syna Marii - Jakuba, następcy szkockiego tronu. Jednak małżonek królowej jest nieobecny; z rozmów gości wynika, iż obrażony na królową Darnley, nie chcąc nikogo widzieć, przebywa w stojącym opodal domku myśliwskim. Rozlegają się uroczyste tony pavany, muzykę jednak w pewnym momencie zagłusza potężny wybuch. Pełną grozy ciszę przerywa przybycie gońca z wiadomością, iż dom, w którym przebywał Darnley, został przez nieznanych sprawców wysadzony w powietrze. Sala pustoszeje. Na scenie pozostaje jedynie Maria i Bothwell. To przez niego, za milczącą zgodą Marii, przygotowany został zamach na króla. Teraz targana sprzecznymi uczuciami Maria wyznaje Bothwellowi miłość i składa swój los w jego ręce. W trakcie tej sceny wchodzi Moray, który oznajmia, iż żałobna ceremonia odbędzie się nazajutrz o świcie.
Odsłona 2. Od śmierci Darnleya upłynęły trzy miesiące. Zgromadzony pod murami zamku tłum wznosi wrogie okrzyki przeciw królowej, którą wielu podejrzewa o udział w zabójstwie męża, szczególne zaś oburzenie wywołuje fakt jej zaręczyn z Bothwellem. Fanatyczny kaznodzieja protestancki Knox wzywa lud do buntu przeciw znienawidzonej katoliczce.
Odsłona 3. Kanclerz Moray i lordowie namawiają przerażoną Marię do podpisania aktu abdykacji i przekazania korony nieletniemu Jakubowi, Bothwell zaś zmuszony zostaje do natychmiastowego opuszczenia Szkocji. Maria podpisuje akt. Jeden z lordów oznajmia tłumowi o abdykacji królowej i powierzeniu regencji kanclerzowi Morayowi. Rozlega się triumfalny hymn protestantów.
Akt III. Dziewiętnaście lat minęło od chwili, gdy Maria Stuart przybyła do Anglii, by oddać się pod opiekę królowej Elżbiety i wkrótce potem została uwięziona. Obecnie przebywa ona pod strażą na zamku Fotheringhay. Długie lata walki o uwolnienie nie przyniosły efektów; sąd lordów w Westminsterze skazał Marię na śmierć. Królowa Elżbieta zwleka z podpisaniem wyroku i nakazuje swemu zausznikowi, Amaysowi Pouletowi, by ten pełnił straż nad skazaną.
Poulet ze strażnikiem przeszukują szuflady i kufry Marii. Maria po raz ostatni domaga się spotkania z Elżbietą, przed którą pragnie oczyścić się z podejrzeń i zarzutów. Poulet odchodzi.
Zjawia się stary przyjaciel Marii, lord Melville. W największej tajemnicy przekazuje wiadomość o spisku i próbie jej uwolnienia jeszcze tego wieczora. Sygnałem będzie dźwięk kościelnego dzwonu. Maria zostaje sama ze swą powiernicą.
Wspomina dawne czasy, młodość spędzoną we Francji. Wzruszona, z coraz większym napięciem oczekuje sygnału ocalenia. Wreszcie rozlega się zbawczy głos dzwonu. Radość rozpiera serce królowej, ale zamiast wybawców w drzwiach staje znienawidzony Poulet. Spisek został wykryty, a królowa Elżbieta zatwierdziła wyrok śmierci na Marię Stuart.
Maria żegna się ze swymi bliskimi i obdarowuje ich drobiazgami, jakie jej jeszcze pozostały. Następnie modli się gorąco. Zapadłą ciszę przerywa brutalnie wkroczenie lordów. Maria z pogodną twarzą odważnie idzie na miejsce kaźni.
"Maria Stuart", do której libretto jest dziełem samego kompozytora (przy współpracy prof. B. Korzeniewskiego), nie opiera się, jak mógłby ktoś przypuszczać, na romantycznych dramatach Słowackiego bądź Schillera, lecz zostało osnute po prostu wokół historycznych faktów; po części też posłużyła mu za tło mniej może dziś znana polskim odbiorcom powieść Stefana Zweiga.
"Muzyka "Marii Stuart" z jej gwałtownymi wyładowaniami i kontrastami - pisał sam R. Twardowski - stanowi do pewnego stopnia kontynuację stylu "Lorda Jima". Tym razem gwoli lepszego wprowadzenia słuchacza w klimat epoki zastosowałem kilka pastiszy-stylizacji muzyki XVI wieku; początkowy, niespokojny motyw kotłów korespondujący z pojawiającą się później kwintolą w basach (fis, a, gis, ais, h) oraz opadająca septyma w skrzypcach charakteryzująca lepszą stronę charakteru bohaterki dramatu, tworzą zespół leitmotywów scalających tkankę muzyczną dzieła."
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
