Cagliostro w Warszawie
Balet komiczny w 1 akcie, 3 obrazach. Libretto: Julian Tuwim; muzyka: Jan Adam Maklakiewicz; choreografia: Jerzy Kapliński, scenografia: Stefan Janasik. Prapremiera: Poznań 18 I 1947, Teatr Wielki.
Osoby: Cagliostro, czarnoksiężnik - Jerzy Kapliński; Zosia, właścicielka teatrzyku kukiełek - Barbara Bittnerówna; Hrabia - Bronisław Mikołajczak; Hrabina - Henryka Eitner; kukiełki, Cyganie, niedźwiedź, atleci, mieszczki i mieszczanie warszawscy, wierzyciele Hrabiego, służba, znaki Zodiaku, goście.
Akcja rozgrywa się w Warszawie w 1780 r.
Obraz 1. Rynek Starego Miasta. Odbywa się tu wesoła zabawa ludowa, występy atletów i Cyganów z niedźwiedziem. Najwięcej widzów przyciąga jednak teatrzyk kukiełek, które ku uciesze tłumu grają parodystyczne scenki z życia arystokracji (menuet). Oburzony Hrabia rozbija laską budę teatrzyku. Wówczas ukazuje się tajemniczy czarodziej i wyczarowuje gołębia, który za chwilę siada na ramieniu Zosi, zmartwionej właścicielki teatrzyku. Czarodziejem tym jest Cagliostro, i on staje się teraz przedmiotem ogólnego zainteresowania, gdy wysypuje stos złotych monet u stóp Zosi. Śmiech i zabawa ustają, gdy Cagliostro wyczarowuje w "tańcu czterech żywiołów" ogień, wodę, powietrze i ziemię. Wszyscy rzucają się do ucieczki, tylko odważna i zachwycona czarnoksięskimi sztuczkami Zosia pozostaje sam na sam z Cagliostrem (pas de deux).
Obraz 2. Pracownia alchemiczna Hrabiego. Aby zamienić rtęć w złoto, Hrabia przeprowadza różne doświadczenia. Pracę tę przerywa mu wtargnięcie wierzycieli domagających się zwrotu pieniędzy. Hrabia pozbywa się ich szybko, nakazując służbie wyrzucić intruzów. Ale oto zjawia się następny wielce pożądany gość, czarnoksiężnik Cagliostro, któremu towarzyszy Zosia. Zdając się jej nie dostrzegać, Hrabia pokazuje gościowi swoją pracownię i ze zdumieniem widzi, jak w rękach Cagliostra rtęć zamienia się w złote monety, które jednak parzą chciwe palce Hrabiego. Dla zachwyconej Hrabiny Cagliostro wyczarowuje bukiet świeżych róż, następnie czyni przygotowania do nowego seansu: zakreśla kredą koło na podłodze i staje pośrodku, a Zosi każe tańczyć po obwodzie koła. Na rozkaz mistrza zjawiają się znaki Zodiaku i również przyłączają się do tanecznego kręgu. Gdy wszystko znika, oczarowany Hrabia prosi Cagliostra, by przywrócił mu młodość. Skwapliwie wypija podany mu napój i stopniowo porusza się coraz szybciej, podskakując w końcu jak małe dziecko.
Obraz 3. Park Łazienkowski. Hrabia wydaje bal na cześć Cagliostra, lada chwila mają przybyć goście. Tymczasem Hrabina rozpaczliwie szuka czarnoksiężnika, by odczarował jej męża, który tak dalece odmłodniał, że stał się małym chłopczykiem. Nadchodzi Cagliostro i podaje chłopcu napój, który sprawia, że dziecko przeistacza się od razu w siwobrodego starca. Widząc, że dawka była za silna, mistrz daje mu inny napój, i wreszcie Hrabia powraca do normalnej postaci, w której zastają go już wchodzący goście. Bal rozpoczyna się menuetem. W pierwszej parze tańczy Cagliostro z Hrabiną. W tym momencie zjawia się Zosia i ku oburzeniu hrabiowskiej pary Cagliostro porzuca dla niej swą partnerkę. Na znak czarnoksiężnika znika arystokratyczne towarzystwo, a na scenę wbiega lud warszawski i wesoło tańczy oberka.
Balet "Cagliostro w Warszawie" jest swobodną fantazją, osnutą na tle pobytu w stanisławowskiej Warszawie słynnego awanturnika włoskiego Giuseppe Balsamo, występującego pod różnymi nazwiskami, m.in. jako hrabia Alessandro Cagliostro. Wygnany za oszustwa i fałszerstwa z Rosji, zjawił się w 1780 r. w Warszawie, gdzie był hojnie podejmowany przez miejscową arystokrację. Ta malownicza postać posłużyła autorom baletu za pretekst do skonstruowania wesołej komedii, uwypuklającej kontrast między zmanierowanym i egzaltowanym światem arystokracji a pełnym zdrowego rozsądku ludem warszawskim. W akcji baletu Cagliostro staje po stronie ludu, ośmieszając parę arystokratów. Również muzyka oparta jest na kontrastowym zestawieniu tańców dworskich i ludowych, przy czym dla scharakteryzowania postaci kompozytor posługuje się motywami przewodnimi. Napisany w 1938 balet "Cagliostro w Warszawie" miał być wystawiony następnego roku w Poznaniu, lecz realizacja jego doszła do skutku dopiero po wojnie. W pierwszej inscenizacji J. Kapliński wprowadził pewne zmiany. W obrazie 2. Cagliostro wciąga całe towarzystwo w seans spirytystyczny, ukazując obraz zjednoczenia ludu i upadku arystokracji; w obrazie 3. czarnoksiężnik zamienia Hrabiego i jego żonę w posągi, symbole zamierzchłej przeszłości.
Balet wznowiony został przez J. Kaplińskiego, tym razem z jego własną scenografią, w Operze Śląskiej w Bytomiu 25 III 1950, w obs.: E. Nowak (Cagliostro), I. Koszałkówna (Zosia), E. Koziarski (Hrabia), M. Mikuszewska (Hrabina).
Inną wersję choreograficzną opracowali E. Papliński i W. Gruca, sc. I. Lorentowicz, dla Polskiego Zespołu Tańca, Warszawa 27 III 1961, Teatr Narodowy, w obs. W. Gruca (Cagliostro), B. Olkusznik (Zosia), W. Królówna (Hrabina), M. Pawlicki (Hrabia). "Cagliostra w Warszawie" wystawiło również Narodni divadlo w Pradze 26 V 1948, chor. S. Machov, sc. V. Gottlieb, w obs. O. Stodoła, Z. Semberova, J. Błażek i H. Fenclova.
Innym baletem wystawionym w Czechosłowacji do muzyki Maklakiewicza są "Tańce łowickie", chor. E. Gabzdyl, dek. J. Duśek i V. Sramek, kost. M. i J. Stejskalovie, Morawska Ostrawa 22 IX 1951.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie