Pierrot lunaire
(Księżycowy Pierrot)
Balet w 1 akcie. Libretto (wg cyklu poematów Alberta Giraud) i choreografia: Glen Tetley (Mieczysław Grabka); muzyka: Arnold Schonberg, melodram do poematów A. Giraud; scenografia: Ruben Ter-Arutunian (Krystyna Zachwatowicz).
Prapremiera: Nowy Jork 5 V 1962, New York School of Fashion Design, zespół Glena Tetleya.
Premiera polska: Kraków 20 XII 1976, Teatr Muzyczny.
Osoby: Pierrot - Glen Tetley (Mieczysław Grabka); Kolombina - Linda Hodes (Agnieszka Mandat); Brighella - Robert Powell.
Pierrot huśta się beztrosko na białym rusztowaniu. Zjawia się Kolombina; Pierrot jest nią z miejsca oczarowany, lecz Kolombina odchodzi, nie zwracając nań uwagi. Po chwili jednak wraca i wręcza Pierrotowi sznur do bielizny z poleceniem, by go zawiesił. Korzystając z okazji, zachwycony Pierrot próbuje pocałować Kolombinę, otrzymuje jednak siarczysty policzek. Obrażona Kolombina odchodzi, by za chwilę znów wrócić. Pierrot czołga się w uwielbieniu u jej stóp. Zjawia się trzecia postać, Brighella. Pierrot próbuje z nim żartować, lecz Brighella szybko zdobywa przewagę nad naiwnym Pierrotem, który musi ustąpić w nierównej walce. Złośliwy Brighella przyzywa Kolombinę i wspólnie dokuczają Pierrotowi; w końcu oplątują go sznurem, Brighella zdziera zeń białą szatę i odziewa w swój czarny płaszcz. Pokonany i upokorzony Pierrot leży bezwładnie na ziemi, a jego prześladowcy tańczą dokoła. Nagle zrywa się, biega bezładnie, wygraża napastnikom i znów opada bezsilnie; dręczyciele obserwują jego cierpienie z dogodnej pozycji na rusztowaniu. Wreszcie Pierrot rezygnuje z dalszego oporu i buntu, wdrapuje się na rusztowanie, obejmuje Kolombinę i Brighellę, tuląc ich głowy do swej piersi.
Bohaterem baletu jest Pierrot, symbol marzyciela, ponoszącego klęski w zetknięciu z surową rzeczywistością. Staje się on ofiarą przewrotnej Kolombiny i doświadczonego Brighelli, przechodząc w ich rękach twardą szkołę życia. Poniżony, wyśmiany, pozbawiony stroju - symbolu swej osobowości, oraz miejsca na rusztowaniu - symbolu swego schronienia, potrafi wszystko wybaczyć, a nawet zdobyć się na gest życzliwości wobec prześladowców. Zafascynowany chłodną, beznamiętną symboliką trzech cyklów poematu belgijskiego poety A. Girauda, A. Schonberg skomponował do nich w 1912 melodram na głos recytujący i zespół kameralny. Był to pierwszy utwór, w którym kompozytor zastosował system atonalny. Ekspresja wydobyta tu jest raczej za pomocą uporczywego rytmu ostinato niż melodii. Pierwszą próbą przetransponowania melodramu Schonberga na akcję baletową był "Pierrot lunaire" w chor. A. Bolma, sc. N. Riemizowa, Chicago 1926, Chicago Opera Company. Nowa inscenizacja G. Tetleya utrzymana była w stylu komedii dell'arte, a biel i czerń oprawy plastycznej symbolizowały przeciwstawienie niewinności Pierrota przewrotności Brighelli. Balet "Pierrot lunaire" Tetleya zyskał duże uznanie i wznawiany był wielokrotnie m.in. przez Nederlands Dans Theater 1962, Ballet Rambert 1967, Kongelige Danske Ballet 1968, Operę w Monachium 1972, Stuttgarter Ballett 1975, American Ballet Theatre 1979.
Spośród innych utworów A. Schonberga inscenizowanych w formie baletów wymienić można:
Sekstet smyczkowy "Verklarte Nacht" jako balet "Słup ognisty" ("Pillar of fire"), chor. A. Tudor, sc. J. Mielziner, Nowy Jork, 8 IV 1942, Ballet Theatre: w obawie przed staropanieństwem młoda kobieta Hagar (N. Kaye) oddaje się rozpustnemu uwodzicielowi (H. Laing), znajduje jednak przebaczenie i szczęście u boku człowieka, którego zawsze kochała (A. Tudor). "Verklarte Nacht" miała też wiele innych wersji choreograficznych, m.in. J. Kyliana, sc. J. Stokvis dla Nederlands Dans Theater, Haga 21 X 1975, R. Petit dla Opery Paryskiej ("La Nuit transfiguree"), sc. P. Delvaux, 6 V 1976, sol. G. Thesmar (Noc) i D. Ganio (Dzień); balet włączony 14 V do repertuaru Ballets de Marseille. W Polsce odbyły się dwie premiery "Verklarte Nacht": Kraków 20 XII 1976, Teatr Muzyczny, chor. T. Gołębiowski, sc. K. Zachwatowicz, w obs. M. Pawlusiewicz i M. Żak, Poznań 28 V 1978, Polski Teatr Tańca na scenie Opery, chor. S. Tóth, sc. C. Drzewiecki.
Poemat symfoniczny wg dramatu poetyckiego M. Maeterlincka "Peleas i Melizanda", chor. R. Petit, sc. J. Dupont, Londyn 26 III 1969, The Royal Ballet, w obs. M. Fonteyn (Melizanda), R. Nuriejew (Peleas) i K. Rosson (Golaud).
Należy również wspomnieć o innych baletach G. Tetleya, jednego z najbardziej oryginalnych współczesnych choreografów amerykańskich młodszego pokolenia. Do najciekawszych jego realizacji należą m.in.:
"Lekcja anatomii" ("De anatomische Les"), inspirowana sławnym obrazem Rembrandta, muz. M. Landowsky, sc. N. Wijnberg, Haga 28 II 1964, Nederlands Dans Theater: balet przedstawia w retrospektywnym skrócie życie człowieka (J. Flier), nad którego martwym ciałem pochylają się lekarze i studenci. "Mythical Hunters" ("Mityczni łowcy"), muz. O. Partos, kost. A. Binstead, 25 XI 1965, zespół "Batsheva" w Izraelu; osią akcji jest sytuacja, w której łowca staje się przedmiotem łowów. Balet ten przejęło wiele innych zespołów, m.in. Nederlands Dans Theater 1968, Stuttgarter Ballett 1972, City Center Joffrey Ballet 1980.
"Ziggurat" do "Gesang der Junglinge" i fragmentów "Kontakte" K. Stockhausena; sc. N. Baylis, Londyn 20 XI 1967, Ballet Rambert: tytuł tego symbolicznego, pełnego krzyżujących się aluzji i metafor baletu pochodzi od nazwy sumeryjskich świątyń i przedstawia poszukiwanie boga, ludzką udrękę, dezorientację, strach i rozczarowanie; obsada: J. Taylor (Mężczyzna), S. Craig (Anioł) i J. Chesworth (Bóstwo). "Ricercare" (zob. "Duch róży" - inne duety). "Voluntaries" (zob. "Les Biches" - inne utwory F. Poulenca). "Laborintus" ("Labirynt"), muz. L. Berio, "Laboryntus II", sc. R. Ter-Arutunian, Londyn 26 VI 1978, Royal Ballet z udz. sol. L. Seymour i R. Nuriejewa; idea tego baletu zawarta była w stwierdzeniu, że życie jest labiryntem, z którego jedyne wyjście prowadzi do śmierci.
"Gemini", "Tristan" (zob. "Ondyna" - inne balety Henzego). "Święto wiosny" (zob. "Święto wiosny" - inne wersje).
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie