Marian Bogusz
BOGUSZ Marian (25 III 1920 Pleszew w Poznańskiem - 12 II 1980 Warszawa), scenograf. Byl synem Tomasza B. i Marii z domu Grudziak, mężem Eulalii Szymańskiej. W 1939 zdał maturę w Gimn. Humanistycznym im. Staszica w Pleszewie. Wojna przerwała mu studia w Państw. Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artyst. w Poznaniu; jako ochotnik uczestniczył w kampanii wrześniowej, m.in. walczył w bitwie pod Kutnem. Po ucieczce z niewoli niem. pracował jako robotnik i kreślarz techniczny najpierw w Pleszewie, potem w Jarocinie. Później przebywał w Poznaniu, gdzie uczestniczył w konspiracyjnych wykładach architektury i scenografii. W 1941 aresztowany, więziony był w pozn. Forcie VII (rysował tu portrety współwięźniów), nast. przewieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie przebywał aż do wyzwolenia. W obozie powstały jego pierwsze prace scenograficzne, m.in. do "Nie-Boskiej komedii"; na Boże Narodzenie 1944 zorganizował przedstawienie lalek zrobionych z pomalowanych kartofli (wystawiono wtedy "Wesele" oraz "Lokomotywę" Tuwima). W końcu maja 1945 wrócił do kraju. Początkowo pracował, a od listopada 1945 studiował na Wydz. Malarskim ASP w Warszawie, gdzie był uczniem J. Sokołowskiego i J. Cybisa. W roku akademickim 1946/47 odszedł z uczelni na własną prośbę. W końcu 1946 zaangażował się jako scenograf do warsz. T. Muzycznego Domu Wojska Pol. i przygotował, scenografię do "Żołnierza królowej Madagaskaru", przedstawienia inaugurującego 17 II 1947 działalność tej sceny. Według L. {#os#15181} Sempolińskiego{/#} zarówno kostiumy, jak i dekoracje zostały źle przyjęte przez aktorów, jako zbyt nowatorskie, przedstawiające karykaturalnie epokę fin-de-siecle'u. W 1947-49 współpracował z teatrami warsz.: Nowym, Placówką (był też autorem projektu przebudowy tego teatru w 1947) i z teatrzykiem Wróbelek Warszawski (sez. 1948/49). W 1950 opracował scenografię "Niemców" w T. im. Bogusławskiego w Kaliszu. W tym okresie był już znanym, awangardowym artystą. Choć główną dziedziną jego twórczości tak wtedy, jak i w 1. późniejszych było malarstwo, a także grafika i rzeźba, szybko jednak zwrócił uwagę swymi oryginalnymi pracami scenograficznymi. W jego blisko trzydziestoletniej współpracy z ponad dwudziestoma scenami, można wydzielić dwa główne okresy, kiedy z teatrem był związany etatowo: 1950-54 i 1961-64. W pierwszej poł. sez. 1950/51 pracował w Operze w Poznaniu, gdzie z T. {#os#14858} Błażejowskim{/#} opracował scenografię trzech baletów, zaś w drugiej poł. w lalkowym T. Guliwer w Warszawie. Od lata 1950 i potem w sez. 1951/52-1953/54 był scenografem T. Powszechnego w Łodzi (ważniejsze prace: "Damy i huzary", "Intryga i miłość", "Dożywocie", "Awantury w Chioggi", "Poskromienie złośnicy"). W tym czasie współpracował również z T. Banialuka w Bielsku-Białej (1951, 1953), T. Nowym w Łodzi (1952, 1953), T. Młodego Widza we Wrocławiu (1953), Operą w Warszawie (1953), T. im. Bogusławskiego w Kaliszu ("Mazepa", 1954), T. Guliwer w Warszawie (1954). Po 1954 tylko sporadycznie współpracował z teatrem, np. w 1956 z bielską Banialuką, 1957 z warsz. T. Sensacji, 1958 z T. Współczesnym w Szczecinie ("Cezar i Kleopatra"), 1959 z warsz. T. Rozmaitości. Na etacie scenografa był znowu od pocz. sez. 1961/62 w T. im. Słowackiego w Koszalinie (do 1 I 1964) i wystawił m.in. "Teatr Klary Gazul", "Kordiana", "Pluskwę", a od 1 X 1963 do końca sez. 1963/64 był także scenografem T. Dramatycznych w Szczecinie ("Fizycy", "Igraszki z diabłem"). Współpracował też z wieloma innymi scenami: Operetką w Szczecinie ("Roxy", 1961), T. Kameralnym w Bydgoszczy ("Dwoje na huśtawce" 1961, "Portret" 1962), T. Rozmaitości w. Warszawie ("Smok", 1962), T. Nowym w Łodzi ("Księżniczka Turandot", 1963), T. im. Jaracza w Olsztynie ("Szelmostwa Skapena" 1963, "Celestyna" 1964). Ostatnie prace scenograficzne B., to: "Wassa Żeleznowa" (T. Klasyczny Warszawa, 1965), "Bajka o dobrym smoku" (T. Lalka Warszawa, 1966), "Nie-Boska komedia" (T. im. Jaracza Łódź, 1976). Według Z. {#os#15476} Strzeleckiego{/#}, koncepcje teatr. B. były zbliżone do tych, jakie prezentowali T. {#os#5966} Kantor{/#} czy J. {#os#5112} Szajna{/#}, a zatem zadaniem scenografa było "wykazanie środkami plastycznymi - formami i kolorami, a nie kształtami figuratywnymi (architektura, pejzaż, wnętrze) - kompozycji dramatu, współczesne jego odczytanie i przekazanie go widzom z komentarzem alegorycznym, symbolicznym", toteż w pracach scenograficznych B. "możemy się doszukać wpływów bardziej surrealistycznych lub bardziej abstrakcyjnych". O nagrodzonej przez MKiS scenografii do "Opowieści o Turcji" (T. Nowy Łódź, 1953) M. {#os#16048} Fik{/#} pisała, że dekoracje te były "syntetyczne", "z użyciem kotar, nastrojowość wydobywana przy pomocy świateł, środki wyrazu bliskie to ekspresjonizmowi, to symbolizmowi". W swych projektach B. przywiązywał dużą wagę do budowy architektonicznej sceny, świetnie radził sobie z "rozwiązywaniem problemów fachowo technicznych, obok problemów czysto malarskich" ( {#os#15476}Strzelecki{/#}). Był ceniony za umiejętność rozplanowania licznych miejsc akcji i szybkich zmian dekoracji; w "Awanturach w Chioggi" (T. Powszechny Łódź, 1953) "na małej, ośmiometrowej obrotówce bardzo interesująco rozplanował różne tereny gry przy dekoracji realistycznej" ({#os#15476}Strzelecki{/#}); do "Celestyny" (Olsztyn, 1964) zaprojektował funkcjonalną ruchomą bryłę geometryczną, spełniającą zależnie od potrzeb różne zadania.
W okresach, gdy jego związek z teatrem był luźniejszy, nie zaprzestawał pracy nad projektami scenograficznymi. Wykonał wiele szkiców i makiet do przedstawień, które nie zostały zrealizowane. Nie traktował tych prac jako straconych, uważał je za pełnoprawne dzieła, które często eksponował na licznych wystawach (już w maju 1949 miał indywidualną wystawę prac scenograficznych w Klubie Młodych Artystów i Naukowców w Warszawie). Proponował "nowoczesne inscenizacje, nowoczesne jak jego malarstwo, a przecież przestrzenne i wywodzące się ze sztuki dramatycznej" ( {#os#15476}Strzelecki{/#}). Najciekawsze z niezrealizowanych projektów to szkice i makiety do: "Matki" i "Białej zarazy" K. Ćapka, "Krwawych godów", "Romea i Julii", "Psa ogrodnika", "Henryka IV" oraz do baletów, m.in. "Sylfid", "Swantewita", "Giocondy"; B. sam przyznawał, że w teatrze szczególnie pociągał go balet, "jako najbardziej formalistyczna sztuka widowiskowa, całkowicie wyzwolona z autentyzmu życiowego" ({#os#15476}Strzelecki{/#}). Interesował się twórczością B. Brechta; jego fascynacja dramatami tego autora znalazła wyraz w pracach pokazanych w 1978 na wystawie Impresje malarskie do utworów Brechta. Był uczestnikiem, a często inicjatorem i współorganizatorem wielu ważnych wydarzeń w plastyce okresu powojennego (Klub Młodych Artystów i Naukowców, Grupa 55, Galeria Sztuki Nowoczesnej Krzywego Koła, liczne sympozja, spotkania, wystawy, m.in. I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu); prowadził szeroką działalność propagującą sztukę awangardową.
Bibl.: Almanach 1979/80; J. Bogucki: Sztuka Polski Ludowej, Warszawa 1983; Fik: 35 sezonów; J. Jaworska: Nie wszystek umrę, Warszawa 1975; J. Jaworska: Polska sztuka walcząca 1939-1945, Warszawa 1985; Kaszyński: Teatr łódz.; Kaszyński: Teatralia; Katalog scenografii, 1962; SAP warsz.; Sempoliński: Druga połowa; Strzelecki: Plastyka teatr.; Świtała; T. Nowy w Łodzi; Fakty 1980 nr 9 (il.); Głos Kosz. 1962 nr 240; Życie Warsz. 1980 nr 38, 39, 43; Akta, ZASP.
Ikon.: M. Bogusz: Autoportret, olej, 1941 - własność żony artysty, Warszawa; R. Siennicki: Portret, karyk., rys., tusz, repr. R. Siennicki: Sylwetki plastyczne 1909-1980, Koszalin 1980.
Film.: Materiały - Archiwum TV Warszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
