Osoby

ANTONI LESZNOWSKI (SYN)

Kryptonimy: L., L. Sz…….i, L. Sz……ski, L. S……ski, X.  Ur. 16 grudnia 1815 w Warszawie, zm. 13 października 1859 również w Warszawie.

Dziennikarz, redaktor, krytyk teatralny i literacki, publicysta

Był synem Antoniego Lesznowskiego (1769 lub 1770–1820) i Adelajdy Demimuid, 1-o voto Le Brun. Ukończył szkołę pijarów na Żoliborzu. Jego dziadkiem był książę Antoni Sułkowski. Dla kariery zawodowej Lesznowskiego juniora najistotniejsza wydaje się postać ojca: w latach 1794–1820 redaktora „Gazety Warszawskiej”, na której łamach ukazywały się zarówno pierwsze w Polsce felietony (Gerarda Witowskiego „Pustelnika z Krakowskiego Przedmieścia”), jak i recenzje teatralne Towarzystwa Iksów. Lesznowski senior również pisywał o teatrze i tłumaczył sztuki dla Teatru Narodowego. Przez małżeństwo z wdową po Tomaszu Le Brun objął w 1804 znaną warszawską księgarnię, kontynuując tradycje drukarskie sięgające Piotra Dufoura. W dobie Sejmu Wielkiego otrzymał szlachectwo. Po śmierci Lesznowskiego wdowa i dzieci pozostawali właścicielami „Gazety Warszawskiej”. Z początku (1820–1831) pismo prowadził pasierb zmarłego redaktora, Tomasz Le Brun (młodszy), który zajmował się także krytyką teatralną. Po powstaniu listopadowym rodzina zlecała redakcję różnym dziennikarzom. Wreszcie, w kwietniu 1841 dwudziestopięcioletni Lesznowski, porzuciwszy pracę urzędnika w Komisji Spraw Wewnętrznych, sam objął kierownictwo „Gazety Warszawskiej” i przez resztę życia zajmował się wyłącznie dziennikarstwem. Kontynuował w ten sposób długą rodzinną tradycję.

Działalność Lesznowskiego kształtowała się na trzech płaszczyznach: redakcji (i administracji) pisma, publicystyki i polemiki prasowej oraz krytyki teatralnej. Jako redaktor podniósł poziom techniczny i informacyjny upadającego periodyku oraz przywrócił jego popularność rozszerzając liczbę prenumeratorów z ok. czterystu do siedmiu i pół tysiąca. Dbał o współpracowników i korespondentów, których liczba dochodziła do kilkudziesięciu; byli wśród nich wybitni historycy (Karol Szajnocha) i pisarze (Józef I. Kraszewski, Józef Korzeniowski, Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla, Narcyza Żmichowska). Rozwinął dział zagraniczny i ekonomiczny oraz kronikę lokalną, w latach czterdziestych otworzył dodatek literacki „Echo”; a w latach pięćdziesiątych drukował na łamach pisma w odcinkach współczesne polskie powieści. Co istotne, jako wyjątkowo prężny i nowoczesny administrator Lesznowski nie bał się nakładów finansowych, oferując autorom wysokie honoraria. „Gazeta” przynosiła zarazem wielkie zyski, blisko pięciokrotność zainwestowanego kapitału.

Jako dziennikarz o wybitnie polemicznym temperamencie u schyłku lat pięćdziesiątych wplątał się w konflikt (także sądowy) ze środowiskiem żydowskim (tzw. „wojna żydowska”). Niezależnie od oceny niuansów tej sprawy warto podkreślić, że Lesznowski zaczął frontalny atak na finansjerę żydowską z powodów… artystycznych. Zarzucał melomanom wyznania mojżeszowego zignorowanie występu skrzypaczek sióstr Neruda w 1858. Szykany, pogróżki, petycje, międzynarodowa kampania prasowa oskarżająca Lesznowskiego o rzekomy jezuityzm – razem z dręczącymi go chorobami, przyczyniły się do przedwczesnej śmierci krytyka. Redakcję „Gazety” objął w 1859 Józef Kenig, a po nim w 1889 syn Lesznowskiego, Stanisław (1848–1909), prawnik i dziennikarz. W ten sposób „Gazeta Warszawska”, ukazująca się bez przerwy od 1774 do 1905, była najdłużej działającym rodzinnym przedsiębiorstwem prasowym (Łojek 1991, s. 34).

Od momentu objęcia redakcji pisma w 1841 Lesznowski osobiście prowadził dział teatralny. Sceną interesował się jednak już wcześniej, bywał za kulisami i w kawiarniach teatralnych, obracał się w kręgach cyganerii warszawskiej. Ogniwem łączącym krytyka ze światem aktorskim byli najprawdopodobniej Florentyn Gwozdecki i Bogumił Dawison. (Gwozdecki – aktor i rekwizytor Teatru Rozmaitości, po przedzierzgnięciu się w dziennikarza kierował „Gazetą Warszawską” w 1838; Dawison współpracował z pismem od 1833, jeszcze przed wstąpieniem do szkoły dramatycznej i debiutem aktorskim). Niektórzy badacze umieszczają datę (anonimowego) debiutu recenzenckiego Lesznowskiego na 1837 rok i sezon wielkich romantycznych inscenizacji baletowych w teatrze warszawskim. Pierwsza recenzja sygnowana inicjałem L. ujrzała światło w 1838, ostatnia – prawdopodobnie w 1852. Niewykluczone, że jest autorem sprawozdań teatralnych z lat późniejszych – są to jednak teksty niepodpisane i mogły wyjść spod pióra Józefa Keniga.

Najbardziej intensywny okres recenzenckiej aktywności dziennikarza przypadał na pierwszą połowę lat czterdziestych. Później jego teksty stają się coraz bardziej okazjonalne, choć nie mniej staranne i wnikliwe. W 1856 w kręgach prasowych panowała opinia, że „główny redaktor, którego recenzje teatralne wielki niegdyś miały mir u publiczności […] od kilku lat kieruje tylko, lecz sam nie pisze do «Gazety»” (Kłobukowski 1856, s. 867). Sprawozdania teatralne Lesznowskiego ukazywały się więc, ze zmienną częstotliwością, przez około piętnaście lat. Wiadomo o jednej oficjalnej przerwie: w listopadzie 1843 władze carskie (inspirowane przez prezesa teatrów gen. Abramowicza) ukarały krytyka rocznym zakazem publikowania oraz miesięcznym aresztem za poparcie udzielone tancerce Loli Montez. Prawą ręką „skazanego” redaktora stał się wówczas Kenig. W styczniu 1844 w „Gazecie”, już po wyroku, nadal ukazywały się obszerne recenzje, choć bez sygnatury.

Działalność Lesznowskiego przypadła na trudny politycznie i pełen napięć estetycznych, okres międzypowstaniowy. Krytyk ten łączył dość sprzeczne, niejednolite poglądy na sztukę, z jednej strony romantyczne (akcentując rolę natchnienia, geniuszu, wolności i oryginalności), z drugiej – zachowawczo-organicznikowskie (podkreślał rolę rzetelnego rzemiosła, wiedzy, praktyki). Podobnie rozszczepione były sądy Lesznowskiego o dramacie: świadomy starzenia się takich gatunków jak dramy, melodramy i krotochwile czy wodewile, chętnie witał nowe, oryginalne komedie i dramaty, akceptował jednak konieczność współistnienia starego i nowego teatru. W ocenie przedstawień usiłował uwzględnić dwie zasadnicze potrzeby: rozrywki i kształcenia widza. Na innym poziomie – popierał sztukę podtrzymującą towarzyskie i narodowe wartości oraz sztukę „czystą”, wolną i uniwersalną w doborze tematu i języka artystycznego (za taką uważał zwłaszcza balet). Rolę krytyka rozumiał jako działalność edukacyjno-kulturotwórczą. Zamysł edukacyjny był skierowany zarówno do widzów, jak i aktorów („krytyka kształci i grę artysty, i smak publiczności”, to anonimowe credo wyrażone w jednym z numerów „Gazety” (1838 nr 64).

Lesznowski był jednym z najpracowitszych, ale też najwszechstronniejszych recenzentów swego czasu. Pisał, niekiedy dzień po dniu, o wszystkich typach widowisk: od dramatu i komedii, przez operę po balet, relacjonował występy gościnne i popisy szkolne. Jego wypowiedzi na łamach „Gazety Warszawskiej” przybierały różnorodne formy gatunkowe: począwszy od typowego wówczas rozbioru sztuki połączonego z podsumowaniem przedstawienia (głównie gry aktorskiej), przez krótkie komunikaty, obszerne przeglądy kronikarskie kilku tytułów w jednej zbiorczej recenzji, teksty polemiczne (listy do innych krytyków lub samych aktorów), sylwetki poszczególnych artystów, sprawozdania z debiutów (egzaminów szkolnych), teksty o historycznym zacięciu. Chwytał za pióro, by w kilku zdaniach odnotować pojedynczy spektakl bądź rolę (nawet dublurę), ale też bywało, że poświęcał całe cykle tekstów, a nawet połowę objętości pojedynczego wydania gazety na relację z teatru. Jako jeden z pierwszych wymieniał nazwiska dekoratorów warszawskich i chwalił oprawę scenograficzną sztuk.

Najważniejszą rolę odegrał jednak jako uważny obserwator sztuki aktorskiej. Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych rozwijały się kariery wybitnych wykonawców, takich jak Józef Komorowski, Leontyna Halpertowa czy Alojzy Żółkowski – Lesznowski swoimi precyzyjnymi uwagami mocno przyczynił się do wydoskonalenia ich talentu. Co ciekawe, uwzględniał realia nauki zawodu aktorskiego, przystosowując swe oczekiwania a nawet ostrość sądu do tego, czy miał do czynienia z debiutantem czy doświadczonym „rutynistą”, a także czy aktor jest wychowankiem miejscowej szkoły czy przybyszem z prowincji (znana jest jego obrona teatru prowincjonalnego). Sam problem dojrzewania talentu aktorskiego, właściwych mu warunków, niebezpieczeństw, inspiracji stanowi zresztą osobny, stały wątek w refleksji Lesznowskiego. W ocenie kreacji aktorskich wychodził zwykle od pytania o trudność roli, jej miejsce w typologii ról dramatycznych (emploi), związane z nią wyzwania. Zwracał uwagę na detal, zarówno mimiczny, jak związany z gestem, i wreszcie niuansami fonicznymi (zdarzało mu się uczyć aktorów w recenzjach poprawnej wymowy obcych słów lub krytykować pieszczotliwą i zniekształconą dykcję). Był wyczulony na plastyczne aspekty roli (kostium, charakteryzacja), ale też aktorskie posługiwanie się ciałem („troszkę mniej fizycznego ruchu” radził młodemu Emilowi Deryngowi, „Gazeta Warszawska” 1841 nr 187). Śledził postępy aktorów od małych ról, poświęcając im całkiem sporo miejsca w recenzjach (np. lokajskim kreacjom Józefa Majewskiego).

Kryteria estetyczne, które stosował w ocenie aktora, wynikały z poszukiwania równowagi między naturą i sztuką, niepowtarzalnością i uniwersalnością, natchnieniem i rozumem. W hierarchii postulatów na pierwszym miejscu wymieniał zwykle „naturalność”, potem dynamizm i emocjonalne przejęcie („zapał”, „ogień”, „żar”, „namiętność” gry), wreszcie „cieniowanie”, które rozumiał jako niuansowanie gry, unikanie jednostajności, a także pogłębione podejście do przedstawianej osoby bądź też umiejętność gry podwójnej (w dramatach wykorzystujących motyw przebrania i podwojenia tożsamości). Jednym z najbardziej piętnowanych przez krytyka grzechów u artystów była skłonność do łatwego i liczącego na poklask „karykaturyzowania” postaci. Ten zarzut często stawiał Żółkowskiemu. Największy jednak rozgłos zyskał spór z 1847 roku między Lesznowskim a kierowniczką klasy żeńskiej w szkole dramatycznej, główną aktorką sceny warszawskiej, Leontyną Halpertową. Chodziło o prawo naśladowania mistrzyni przez jej adeptki, ale też szerzej o rolę wykształcenia zawodowego aktora. Lesznowski, dopuszczając pewne odmiany naśladownictwa („Dobra kopia lepsza od nędznego oryginału”, „Gazeta Warszawska” 1838 nr 240), zdecydowanie jednak opowiadał się za oryginalnością, dowartościowując tym samym inwencję i talent artysty kosztem tradycji, wyuczonych modeli, wzorców. W trwającej cały XIX wiek dyskusji na temat: szkoła czy praktyka?, warszawski krytyk wypowiadał się na korzyść praktycznej nauki aktorstwa bezpośrednio na scenie.

Nie ma wątpliwości, że pomimo konfliktu z Halpertową czy początkowej nieufności wobec Żółkowskiego, to właśnie sądy Lesznowskiego stały się impulsem stymulującym rozwój tych artystów. Ważne jest i to, że przy osobistym i bezpośrednim tonie wypowiedzi (zwracał się niekiedy wprost do poszczególnych aktorów), nie można go było posądzić o koteryjność i stronniczość.

Język recenzji Lesznowskiego cechowała precyzja, jasność wywodu, ale też lekkość i finezja. Wiązało się to z właściwą mu umiejętnością zajmowania jednocześnie pozycji krytyka-znawcy oraz ze zrozumieniem dla widza-laika. „Umiał on folgując często opinii publicznej, kierować nią jednakże” (Szymanowski 1859). Nie epatował erudycją, unikał konceptów, za to potrafił nasycić wypowiedź bardzo subtelną ironią i humorem, wynikającymi z dystansowania się wobec niedociągnięć i mankamentów dramatu (najczęściej) lub spektaklu (rzadziej). „Henriquez po to tylko przychodzi, aby Zuana miała przed kim płakać; Hrabia Sirval po to, aby przyprowadzić dzieci, a Pedro (P. Damse) po to, aby się przewrócić” („Gazeta Warszawska” 1841 nr 136) – napisze o jednym z przedstawień. Zdarzało mu się także wpaść w entuzjazm i naśladować w recenzji – stylistycznie – potęgę i płynność wrażeń doświadczonych na przedstawieniu. Zbigniew Przychodniak uznał to za manifestację krytyki „synestezyjnej” (Przychodniak 1995, s. 245).

Przy dość konwencjonalnym układzie recenzji analitycznej, Lesznowski potrafił nadać swoim sprawozdaniom dynamiczny i sugestywny charakter, na przykład wyławiając ze spektaklu migawkowe sytuacje, analizując początek akcji scenicznej, zatrzymując się na pojedynczym, „powiększonym” w narracji geście aktora. Właśnie to sprawia, że recenzje Lesznowskiego nawet dziś odbiera się jako dalekie od sztampy, autorskie, dokumentujące żywy teatr, pionierskie dzięki wyczuleniu krytyka na autonomiczne walory spektaklu i gry aktorskiej.

Lesznowski odegrał wielką rolę jako naczelny krytyk lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Jego teksty były przedrukowywane w „Świecie Dramatycznym” redagowanym przez Wacława Szymanowskiego w latach 1838–1840, a samego Lesznowskiego porównywano z Jules’em Janin, francuskim krytykiem związanym m.in. z „Journal des Débats”, czy też z Téophilem Gauthier, orędownikiem romantycznego teatru. Był bardzo ceniony przez czytelników – relacje z „Gazety Warszawskiej” przyciągały widzów do teatru, a także uczyły uważnej obserwacji; przyczyniły się niemało do ukształtowania gustów i świadomości teatralnej warszawskiej widowni. Można więc powiedzieć, że Lesznowski nadał krytyce teatralnej instytucjonalną, ale i społeczno-publiczną rangę na miarę epoki, w której zarówno teatr, jak i prasa stały się środkiem masowego przekazu.

Bibliografia

◼ Bibliografia podmiotowa

„Gazeta Warszawska”

Wielki Teatr. „Bracia niezgodni” – „Mleczarka”, 1838 nr 97; • Teatr Rozmaitości. „Jakiż mąż lepszy”, 1838 nr 103; • Teatr Rozmaitości. „Vert–Vert” – „Pan domu”, 1838 nr 111; • Wielki Teatr. „Pocztylion z Longjumeau”, 1838 nr 121; Wielki Teatr. „Ród Maranów”, drama oryginalna, 1838 nr 135 [przedruk w „Świat Dramatyczny” 1838 nr 16]; • Teatr Rozmaitości. „Syn za ojca” komedia w jednym akcie, 1838 nr 143; • Teatr Rozmaitości. „Marynarz” drama oryginalna w 1 akcie, 1838 nr 156; • Teatr Rozmaitości. „Nowa miłość” komedia w 1 akcie, 1838 nr 180; • Teatr Rozmaitości. „Adwokat”, „To byłam ja”, „Pokoik Zuzi” – Pierwszy wstęp P. Skomorowskiego; Wielki Teatr. „Robert Diabeł” – Panna Maria turowska: „Alicja”. Panna Paulina Rivoli: „Izabela”. Pan Stolpe: „Bertram” , 1838 nr 186; • Wielki Teatr. „Gulnara. – „Młynarze” balet, 1838 nr 192; • Teatr Rozmaitości. „Godzina małżeństwa”. Jedno–aktowa komedia, z francuskiego P. Etienne, 1838 nr 201; • Literatura i sztuki piękne, 1838 nr 236 [ anonimowo]; • Teatr Rozmaitości. „Tydzień rozsądku”, komedia w 1 akcie z niemieckiego, 1838 nr 237; • Dalszy ciąg uwag nad „Postrzeżeniami o grze artystów dramatycznych” zamieszczonymi w „Gazecie Porannej”, 1838 nr 240 [anonimowo]; • Teatr Rozmaitości. „Estella” (drugi wstęp P. Chomanowskiego). „Żywy nieboszczyk”, 1838 nr 246; • Teatr Rozmaitości. „Tajemnica wujaszka” komedia w 1 akcie, 1838 nr 258; • Teatr Rozmaitości. „Wybór”, komedia oryginalna w 1 akcie, 1838 nr 281; • Teatr Rozmaitości. „Nowy sąd Parysa, czyli Icek Sędzia”. Krotochwila z niemieckiego, 1838 nr 297; • „Honor mojej matki” (artykuł nadesłany), 1838 nr 317; • Teatr Rozmaitości. „Zbyt szczęśliwa”, 1839 nr 32; • Teatr Rozmaitości [„Porwanie”], 1841 nr 104; • Teatr Wielki. „Żona artysty”, 1841 nr 134; • Balet warszawski, 1841 nr 136; „Ukaranie” oryginalna komedia ze śpiewkami pana Karola Kucz, 1841 nr 138; •  • Wielki Teatr [występy Matuszyńskiego w Zampie], 1841 nr 141; • Teatr Rozmaitości. „Niech i tak będzie” Krotochwila oryginalnie napisana przez p. Konst. Celińskiego , z muzyką p. Damse, 1841 nr 151; • Teatr Wielki [opera Małżeństwo tajemne, balet Figle wieśniacze ], 1841 nr 175; • Teatr Rozmaitości.„Emil czyli sześć głów w jednym kapeluszu”. Nowa komedia z francuskiego PP. Bayard i Dumanoir tłumaczona, 1841 nr 181; • Teatr Rozmaitości. „Cecylia czyli Dandy rozkochany”. Komedioopera w dwóch aktach, 1841 nr 186; • Teatr. PP. Passini, Dering i panna Morozewicz, 1841 nr 187; • Literatura i sztuki piękne. Pan Zenopolski w roli Biednego Rybaka, 1841 nr 192; • Literatura i sztuki piękne. Odpowiedź na artykuł „Napływ debiutantów” umieszczony w jednym z pism periodycznych warszawskich, 1841 nr 198; • Teatr Wielki [„Cyrulik sewilski” i „Figle wieśniacze”], 1841 nr 214; • Teatr Wielki – Teatr Rozmaitości. „Zmyślona Włoszka” – Pan Zenopolski w roli Szydełki w „Gałganduchu”. – „Sylfida”, 1841 nr 223; • Teatr Rozmaitości. „Siddons Aktorka Angielska”, 1841 nr 227; • Literatura i sztuki piękne. Pan Kościelski w roli Edgara w „oblubienicy z Lammermooru”. „Tego mi trzeba”, 1841 nr 238; • Teatr Wielki. „Piwowar z Preston”, 1841 nr 250; • Teatr Wielki. „Życie snem”. Nowa melodrama w 5 aktach z niemieckiego tłumaczona, z muzyką pana J. Damse, 1841 nr 267; • Teatr Rozmaitości. „Niedorostek”. Nowa komedia w dwóch aktach z francuskiego pp. Bayard i Vanderbuch tłumaczona, 1841 nr 277; • Teatr Wielki. „Piętno hańby”. Pierwszy występ panny Michałowskiej tancerki teatrów berlińskich w balecie „Jeniusz różowy”, 1841 nr 290; • Nowy balet „Paziowie księcia Vendôme”. Wznowiona komedia „Zmyślone niewiniątko”, 1841 nr 292; • Teatr Rozmaitości. „Wstręt do małżeństwa”, nowa komedia w dwóch aktach z francuskiego PP Laurecin i Marc–Michel tłumaczona, 1841 nr 318; • Teatr Wielki. Kilka słów o balecie: „Rozbójnik morski”, 1841 nr 327; • „Szekspir w domu rodzinnym”. Nowa drama w czterech aktach z niemieckiego Karola Holtéj tłumaczona d. 4 grudnia pierwszy raz na scenie Teatru Wielkiego przedstawiona, 1841 nr 327; • Teatr Rozmaitości. „Powrót Majtka”. Pierwsze wystąpienie Pana Kudlicza po powrocie z zagranicy, 1841 nr 328; • Rozmaitości. Odpowiedź na artykuł pana Felixa W. umieszczony w wczorajszej „Gazecie Codziennej” o grze pana Komorowskiego w roli lorda Southampton w dramie „Szekspir”, 1841 nr 332; • Teatr Rozmaitości. „Uprzedzenia”, nowa komedia w jednym akcie z francuskiego p. Emila Souvestre tłumaczona – „Stara romantyczka” – Odpowiedź Panu M.R., 1841 nr 343; • Teatr Wielki. „Mulat”. Nowa drama z muzyką i śpiewami w 3 aktach […], 1842 nr 11; • Teatr Rozmaitości. „Artykuł 260 czyli darowizna, nowa komedia z francuskiego tłumaczona przez pana Sygietyńskiego, 1842 nr 18; • Teatr Rozmaitości [„Mój zięć”], 1842 nr 56; • Teatr Rozmaitości. „Schadzka na przedmieściu”. Nowy balet układu pana Maurice, 1842 nr 61; • Teatr Rozmaitości, 1842 nr 64; • Zampa, 1842 nr 79 [anonimowo]; • Teatr Rozmaitości. „Lekarz i prawnik”. – Nowa komedia w dwóch aktach z francuskiego pp. Scribe i Mellesville przełożona, 1842 nr 79; • Teatr Rozmaitości. „Pewien Jegomość i pewna jejmość”, nowa krotochwila z francuskiego przełożona. „Trilby”, 1842 nr 105; • Teatr Rozmaitości. „Notatki mojego męża”, komedia w trzech aktach oryginalnie napisana, 1842 nr 112; • Odpowiedź panu Lk. P. i Gazecie Powszechnej, 1842 nr 118; • Teatr Wielki. „Rosanelli”, 1842 nr 136; • Teatr Wielki, 1842 nr 143; • Teatr Wielki. Widowisko na dochód pogorzelców z ulicy Ogrodowej, 1842 nr 145; • Teatr Rozmaitości. „Siostra Kacperka”, 1842 nr 147; • Teatr Rozmaitości. „Żądza wywyższenia się”, 1842 nr 161; • Teatr. Pierwsze wystąpienie pana Boczkowskiego, 1842 nr 165; • Teatr Rozmaitości. Pierwsze wystąpienie panny Palińskiej, 1842 nr 171; • Teatr Rozmaitości. „Emil czyli sześć głów w jednym kapeluszu” […], 1842 nr 181; • Teatr. Pan Żółkowski, 1842 nr 184; • Teatr Rozmaitości. „Wieśniak i aktorka”, 1842 nr 203; • Teatr. „Taraban dobosz”, 1842 nr 214; • Teatr Rozmaitości. Wystąpienie gościnne pana Tomaszewicza, 1842 nr 222; • Przegląd teatralny, 1842 nr 271; • Przegląd teatralny. Dokończenie, 1842 nr 272; • Teatr Wielki. „Lucyperek” nowy balet czarodziejski, 1842 nr 284; • Teatr Rozmaitości. „Pamiętniki szatana”, 1842 nr 288; • Teatr Wielki. „Sabaudka”, 1842 nr 309; • Teatr Rozmaitości. „Podróż na koniec świata”, 1842 nr 313; • Odpowiedź panu J.M.W. […], 1842 nr 315; • Teatr Wielki. Pierwsze wystąpienie pp. Turczynowiczów po powrocie z Paryża, 1842 nr 316; • Tancerze hiszpańscy, 1842 nr 328; • Przegląd teatralny, 1843 nr 10; • Teatr Wielki. „Umarli i żywi”, 1843 nr 37; • Odpowiedź Redakcji Gazety Teatralnej, 1843 nr 42; • Teatr Wielki. „Jezioro wieszczek”, 1843 nr 89; • Teatr Rozmaitości. „Pierwszy rozdział”, 1843 nr 106; • Teatr Wielki. Panna Maurice w roli Zelii, 1843 nr 112; • Teatr Rozmaitości. „Szpada mojego ojca”[i in.], 1843 nr 113; • Teatr Rozmaitości. „Margrabia de Senneterre”, 1843 nr 149; • Teatr Wielki. Otwarcie zupełnie odnowionego Teatru Wielkiego, 1843 nr 173; • Teatr Rozmaitości. „Maria mulatka”, 1843 nr 183; • Rozmaitości. Teatr Wielki. Opera włoska, 1843 nr 193; • Rozmaitości. Teatr Rozmaitości. „Dawna miłość rdzewieje”, 1843 nr 200; • Przegląd teatralny, 1843 nr 241; • Przegląd teatralny. Dokończenie, 1843 nr 248; • Teatr Wielki. „Gitana” Balet pantomiczny, 1843 nr 258; • Teatr Wielki. Lola Montez, 1843 nr 281; • Wielki Teatr. „Filozofomania” komedia oryginalnie pomyślana […], 1845 nr 23 [anonimowo]; • Wielki Teatr. „Żydzi”, 1845 nr 30; • Wielki Teatr. „Żydzi”. Dokończenie, 1845 nr 31; • Wielki Teatr. „Syrena”; Robert i Bertrand czyli dwaj złodzieje. Balet […];Teatr Rozmaitości. „Chce sobie pohulać”, 1845 nr 41 [anonimowo]; • Teatr Rozmaitości. „Okno na pierwszem piętrze”, 1845 nr 48; • „Jadwiga” dramat historyczny w pięciu aktach […], 1845 nr 85 [anonimowo]; • Teatr Rozmaitości. „Dożywocie”, 1845 nr 99; • Teatr Rozmaitości. „Mąż i artysta”, 1843 nr 112; • Wielki Teatr. „Wyspa Amazonek”; Teatr Rozmaitości. „Panna mężatka”, 1845 nr 113; • Wielki Teatr. „Ralf, czyli Podziemia”; Pan Jowialski (wznowienie), 1845 nr 127; • Przegląd Teatralny, 1845 nr 209; • Przegląd Teatralny. Dokończenie, 1845 nr 210; • Teatr Rozmaitości. „Doktor medycyny”, 1845 nr 215; • Teatr Rozmaitości. „Gwiaździarka”. „Księżna i paź”, 1845 nr 230; • Teatr Rozmaitości. „Odludki i poeta”. Komedia w 1. Akcie, 1845 nr 255 [anonimowo]; • Przegląd teatralny, 1845 nr 282; • Przegląd teatralny. Dokończenie, 1845 nr 283; • Przegląd Teatralny, 1845 nr 308; • Przegląd teatralny. Dokończenie, 1845 nr 309]; • Wielki Teatr. „Aniela”, 1845 nr 318; • Przegląd teatralny. „Pan Geldhab”, komedia w 3 aktach wierszem przez Al. Fredro napisana – „Stella” dramat w pięciu aktach Fryderyka Soulie – „Dziewica Orleańska”, 1846 nr 26; • Przegląd teatralny [ciąg dalszy], 1846 nr 27; • Przegląd teatralny [ciąg dalszy], 1846 nr 28; • Przegląd teatralny [ciąg dalszy], 1846 nr 29; • Przegląd teatralny [dokończenie], 1846 nr 30; • Teatr Wielki. „Diabełek kulawy czyli kłopoty opieki”. Balet czarodziejsko–komiczny […], 1846 nr 236 [anonimowo]; • „Dymitr i Maria”, 1846 nr 280; • Teatr Wielki. „Arcydzieło nieznane”, 1846 nr 328; • Teatr Rozmaitości. „Duma i miłość matki”, 1846 nr 329; • Wielki Teatr. „Scaramuccia czyli Porwanie Heleny”, 1846 nr 341; • Teatr Wielki. „Łucja z Lamermoru”, 1847 nr 30; • Teatr Rozmaitości. „Nienawiść wsi”, 1847 nr 63; • Teatr Rozmaitości. „Szubry”. „Na stacji w Grodzisku”, 1847 nr 64; • Wielki Teatr. „Muszkietery”, 1847 nr 75; • Wielki Teatr. „Muszkietery”. Dokończenie, 1847 nr 76; • Teatr Rozmaitości. „Majster i czeladnik”, 1847 nr 77; • Koncert w Resursie kupieckiej, 1847 nr 84; • Wielki Teatr. „Montecci i Kapuletti”, 1847 nr 106; • Teatr Wielki. „Don Juan”, 1847 nr 142; • Teatr Wielki. „Don Juan”. Dokończenie, 1847 nr 143; • Teatr Rozmaitości. „Zofia Przybylanka”, 1847 nr 188; • Teatr Wielki. „Linda z Chamounix”, 1847 nr 196; • Odpowiedź na odpowiedź, 1847 nr 205; • Teatr Wielki. Pan Szczepkowski, 1847 nr 238; • Teatr Wielki. „Panorama Neapolu”, 1847 nr 283; • Teatr Wielki. „Hrabina i wieśniaczka”, 1847 nr 290; • Ludwik Adam Dmuszewski, 1847 nr 342; • Ludwik Adam Dmuszewski. Ciąg dalszy, 1847 nr 345; • Ludwik Adam Dmuszewski (Dokończenie), 1848 nr 11; • Teatr Wielki. „Gizella czyli Willidy […], 1848 nr 20 [anonimowo]; • Teatr Wielki. Pani Halpert, 1851 nr 44; • Teatr Wielki. „Maria Joanna”, 1851 nr 45; • Teatr Wielki. Benefis pani Halpert. „Adriana Lecouvreur”, 1851 nr 69; • Teatr Wielki. Benefis pani Halpert. Dokończenie, 1851 nr 70; • Teatr Rozmaitości. „Honor ojca”, 1851 nr 94; • Teatr Rozmaitości. „Szklanka wody”, 1851 nr 105; • Teatr Wielki. Wystąpienie pani Sikorskiej–Moriani w „Lindzie z Chamounix”, 1852 nr 19.

◼ Bibliografia przedmiotowa

Opracowania ogólne

• Bibliografia czasopism warszawskich 1579–1981: Litery E–Ł, Warszawa 1996;
• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Pudełek, Janina: Warszawski balet romantyczny 1802–1866, Warszawa 1968;
• Tomaszewski, Eugeniusz: Prasa Królestwa Polskiego i ziem litewsko–ruskich okresu międzypowstaniowego 1832–1864, w: Historia prasy polskiej, red. J. Łojek, t. 1, Warszawa 1976, s. 110–198;
• Udalska, Eleonora: W warszawskich czasopismach teatralnych I połowy XIX wieku („Pamiętnik Sceny Warszawskiej”, „Świat Dramatyczny” i „Gazeta Teatralna”), w: Polska krytyka teatralna w XIX wieku, red. E. Udalska, Warszawa 1994, s. 9–23;
• Waszkiel, Halina: Trudne lata. Teatr warszawski 1815–1868, Warszawa 2015.

Opracowania szczegółowe

• Łojek, Jerzy: Lesznowscy, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1991, nr 3–4, s. 26–34 [wersja cyfrowa];
• Przychodniak, Zbigniew: Obrona „Sylfidy”. O zapomnianych recenzjach teatralnych Antoniego Lesznowskiego, w: Zapomniane wielkości romantyzmu. Pokłosie sesji, red. Zofia Trojanowiczowa i Zbigniew Przychodniak, Poznań 1995, s. 235–248;
• Szwankowski, Edward: Lesznowski Antoni (junior), w: Polski słownik biograficzny, Warszawa 1972, t. 17, s. 163–165;

Źródła: pamiętniki, listy, artykuły prasowe, nekrologi

• Dawison, Bogumił, Dziennik, przeł. i oprac. Edmund Misiołek, w: Wspomnienia aktorów (1800–1925), oprac. Stanisław Dąbrowski i Ryszard Górski, Warszawa 1963, s. 181–300;
• „Gazeta Warszawska”. 1774–1924. Rys kronikarsko–historyczny, „Gazeta Warszawska” 1924, numer jubileuszowy;
• Kamiński, Mieczysław: Z moich wędrówek po świecie, w: Wspomnienia aktorów (1800–1925), t. 1, s. 305–323;
• Kłobukowski, Antoni Adam (red.), „Czas”. Dodatek miesięczny, tom I: styczeń–luty–marzec, Kraków 1856;
• Lesznowski, Antoni: Korespondencja, z J.I.Kraszewskim [70 listów], BJ sygn. 6470 IV; B.PAN w Krakowie sygn. 2159 t. 10;
• Szymanowski, Wacław: Antoni Lesznowski, „Tygodnik Ilustrowany” 1859/1860 nr 3, s. 23.

Oprac. Dorota Jarząbek-Wasyl (2019)