Osoby

Pękalski Wojciech h. Odrowąż
Ur. ok. 1780, zm. styczeń 1817.
Urzędnik sądowy, wolnomularz, dramatopisarz, librecista, tłumacz, redaktor, wydawca, krytyk teatralny.
Był synem Ignacego Pękalskiego, subdelegata grodzkiego piotrkowskiego (1776), wychowanka i brygadiera w randze kapitana (1766-68) Szkoły Rycerskiej. Prawdopodobnie kształcił się w szkołach pijarskich w Piotrkowie. W 1802 został urzędnikiem wydziału sądowego policji warszawskiej. W latach 1807-1809 pełnił funkcję sekretarza biura ministra sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego. W okresie tym dwukrotnie wyjeżdżał z misją kurierską do Petersburga. Oprócz tego, od 1808 sprawował obowiązki sekretarza Rady Nadzorczej Szkoły Prawa i Administracji Publicznej. Pod koniec 1809 objął stanowisko pisarza Sądu Kryminalnego Departamentu Warszawskiego i Kaliskiego. W 1815 Pękalski został zastępcą sędziego kryminalnego, w okresie 1815-1816 był sekretarzem redakcji w biurze Rządu Królestwa Polskiego. Po nominacji datowanej 9.07.1816 objął urząd prokuratora przy Sądzie Kryminalnym Województw Mazowieckiego i Kaliskiego.
Od 1804 Pękalski konsekwentnie rozwijał współpracę z warszawskim Teatrem Narodowym jako dramaturg, tłumacz, autor adaptacji i przystosowań, a także librecista, stając się jednym z najbardziej aktywnych i najczęściej grywanych autorów. Według zachowanych świadectw zadebiutował 21.10.1804 r tłumaczeniem i adaptacją pięcioaktowej komedii Augusta F. von Kotzebue "Figle pazia". Jeszcze w tym samym roku publiczność sceny narodowej mogła zobaczyć inscenizacje dwóch innych, przetłumaczonych i przerobionych przez P. dramatów ("Trafiła kosa na kamień", kom. w 1 a. Jeana Baptisty Dubois; "Hipolit i Rozwida", drama w 3 a. Heinricha Zschokke). Do 1816 Pękalski przełożył (z jęz. niemieckiego, francuskiego i włoskiego), dokonał adaptacji lub przeróbek ponad 50 utworów. Wśród nich znaleźć możemy m. in. dramy i komedie Kotzebuego, Johanny F. von Weissenthurn, Josepha Patrata, Augusta W. Ifflanda, Charlesa A. Bassompierre'a, Augustina, Franza Krattera, Davida Garricka, Charlesa G. Étienne'a. Należy odnotować również dokonane przez Pękalskiego tłumaczenia i przeróbki pięciu komedii Carlo Goldoniego ("Antykwariusz", "Ciekawość kobieca", "Dziwak dobroczynny", "Karykatury", "Łgarz), a także trzy samodzielnie napisane utwory (libretta), wśród których największy rozgłos zyskało libretto "opery narodowej w 3 aktach" pt. "Rotmistrz Gorecki czyli Oswobodzenie" z muz. Jana Stefaniego. Premiera utworu odbyła się na scenie narodowej 3.04.1807 i została przyjęta przez publiczność niezwykle żywiołowo (m. in. z powodu obecnych w tekście aluzji do aktualnej sytuacji społeczno-politycznej). Tytułową rolę zagrał Wojciech Bogusławski, a spektakl został po premierze powtórzony jeszcze osiem razy, co - w kontekście rytmu ówczesnego życia teatralnego - świadczy o sukcesie artystycznym i ekonomicznym. W 1814 Pękalski wszedł w skład Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego, gdzie aktywnie uczestniczył w kształtowaniu repertuarowego oblicza sceny. Zainteresowania nowymi zjawiskami w popularnym dramacie europejskim, uważne wsłuchiwanie się w oczekiwania publiczności, wyraźna fascynacja poetyką preromantycznej dramy sprawiały, iż dokonania Pękalskiego były już za jego życia przeciwstawiane postulatom formułowanym przez obóz warszawskich klasyków.
Pękalski był aktywnym wolnomularzem Wielkiego Wschodu Narodowego. W latach 1805-1809 należał do pracującej w języku polskim i niemieckim symbolicznej loży "Świątynia Mądrości" (zum Tempel der Weisheit), a następnie do wznawiającej prace "Świątyni Izis" (od 9.01.1809). W maju 1816 związał się z lożą "Kazimierz Wielki". Wyrazem zaangażowania Pękalskiego w działalność wolnomularską jest dojście do stopnia siódmego - Kawalera Różanego Krzyża. W "Świątyni Izis" powierzono mu godność Mówcy. Literackim efektem działalności wolnomularskiej były - przedstawiane w trakcie masońskich uroczystości - okolicznościowe wiersze, mowy, a także tekst kantaty ("Kantata na dzień urodzin L. Osińskiego" z muz. Józefa Elsnera).
Na przełomie 1813 i 1814 objął redakcję "Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego", z którą wcześniej - prawdopodobnie od 1803 (wg Zbigniewa Przychodniaka) - okazjonalnie współpracował "najpewniej jako krytyk teatralny" (wg Elżbiety Aleksandrowskiej).
Autorzy wszystkich dotychczasowych opracowań bio- i bibliograficznych nie umieścili choćby cząstkowego zestawienia recenzji teatralnych opublikowanych przez Pękalskiego. Brak nazwisk lub inicjałów pod tekstami poświęconymi bieżącym wydarzeniom teatralnym oraz różnorodność stylistyczna artykułów skutecznie uniemożliwiają wiarygodne rozstrzygnięcie kwestii autorstwa. Działalność krytyczna Pękalskiego funkcjonuje w wielu opracowaniach na zasadzie wiarygodnej hipotezy. Eugeniusz Szwankowski pisał: "Wprawdzie Simon w życiorysie Pękalskiego nie wspomina o jego działalności recenzyjnej, ale podaje, że był on przez szereg lat redaktorem "Gazety Korespondenta". Znając zainteresowania teatralne Pękalskiego, jego twórczość jako autora i tłumacza sztuk, przy niezwykłej pracowitości, można przypuszczać, że recenzje drukowane w "Gazecie Korespondenta" były, przynajmniej w części, jego pióra" (s. 75). Całkowicie nieuzasadnione są także sugestie niektórych badaczy, którzy przypisywali Pękalskiemu autorstwo opublikowanego na łamach Dodatku do "Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" (1810, nr 92) artykułu ("List do Redaktora Gazety Korespondenta Warszawskiego") zawierającego ostrą krytykę tragedii "Władysław nad Warną" Juliana Ursyna Niemcewicza. Podpisany pseud. "Hiacynt Suflerowicz" tekst został napisany z perspektywy gorącego zwolennika doktryny francuskiego klasycyzmu nawołującego do przestrzegania zasad współtworzących tragedie Corneille'a i Racine'a, oczekującego na polskich twórców, którzy "() postawią scenę Polską tragiczną w tym doskonałości stopniu, do którego geniusz narodu naszego tak sprawiedliwie sięgać może". Znając estetyczne i teatralne zainteresowania Pękalskiego trudno założyć, iż to właśnie on ukrył się pod pseudonimem "Hiacynta Suflerowicza". Treść tego tekstu lokuje autorstwo w kręgu warszawskich klasyków. Należy także zauważyć, iż od 1815 redagowana przez Pękalskiego "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" regularnie zamieszczała recenzje członków Towarzystwa Iksów. Sytuacja taka ograniczała ewentualne ambicje krytyczno-teatralne Pękalskiego, którego rola - zdaniem Przychodniaka - w wielu przypadkach "została zredukowana do przyjmowania i publikowania tekstów dostarczanych przez Iksów" (s. 46). Można sformułować hipotezę, iż po objęciu redakcji w 1814 Pękalski mógł redagować niektóre artykuły zamieszczane w rubrykach opatrzonych tytułem "Teatr Narodowy" lub "Doniesienie teatralne", pojawiające się niezależnie od recenzji Iksów. Kilka z tych tekstów zawiera lapidarne uwagi odnoszące się do problematyki związanej z tłumaczeniem dramatów lub relacji muzyki i tekstu w dziele operowym. Są to jednak tylko nie podparte naukową argumentacją hipotezy. Działalność krytyczno-teatralna Wojciecha Pękalskiego, z powodu braku odpowiedniej bazy źródłowej, jest nadal swoistym wyzwaniem i zadaniem badawczym.
W styczniu 1817 Wojciech Pękalski zaginął w do dziś niewyjaśnionych okolicznościach. Poinformował wtedy żonę (Józefę z Chwałkowskich), iż udaje się do Wiejskiej Kawy i wyszedł z domu. Przeprowadzone po zaginięciu śledztwo wykazało jedynie, iż poszedł ulicą Świętojerską do Franciszkańskiej. Jest prawdopodobne, iż popełnił samobójstwo topiąc się w Wiśle. W styczniu 1822 Feliks Chwałkowski, szwagier Pękalskiego, w urzędowym oświadczeniu pisał: "nie podlega żadnemu powątpiewaniu, że poświęcenie się jego pracy dla dobra ogólnego z natężeniem siły fizyczne nawet przechodzącym usposobiło umysł jego do melancholii, która stała się przyczyną smutnego zgonu jego".
Bibliografia przedmiotowa:
L.Simon, Zapomniany pisarz sceniczny Wojciech Pękalski, "Kurier Warszawski" 1938, nr 242, s. 10-12 [tu oprócz informacji biograficznych krótkie analizy fragmentów oryginalnych librett "Rotmistrza Goreckiego" i "Echa"); Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 6: Oświecenie. Hasła osobowe P-Ż. Addenda A-O, Warszawa 1970, s. 11-15 [tu zestawienie dorobku i bibliografia przedm.]; Polski słownik biograficzny, t. 25, red. zbior. pod kier. E. Rostworowskiego, Wrocław 1980, s. 734-736 [hasło autorstwa Elżbiety Aleksandrowskiej]; Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny. T. 3: Mia-R, Warszawa 2002, s. 241 [hasło autorstwa Elżbiety Aleksandrowskiej];
S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1783-1821 poprzedzony zarysem historii wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, Kraków 1929, s. 167; E. Szwankowski, Teatr Wojciecha Bogusławskiego w latach 1799-1814, Wrocław 1954; Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów 1815-1819, oprac. i wstęp J. Lipiński, Wrocław 1956; J. Elsner, Sumariusz moich utworów muzycznych z objaśnieniami o czynnościach i działaniach moich jako artysty muzycznego, oprac. A. Nowak-Romanowicz, Kraków 1957; W. Wilkoszewski, Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, wydał z rękopisu Tadeusz Święcicki, Londyn 1968; E. Szwankowski, Repertuar teatrów warszawskich 1814-1831, Warszawa 1973; Z.Wilski, Polskie szkolnictwo teatralne 1811-1944, Wrocław 1978; L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721-1821), Warszawa 1980; Z. Raszewski, Bogusławski, Warszawa 1982; Z. Przychodniak, U progu romantyzmu. Przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815-1825, Wrocław 1991; Dramat obcy w Polsce. Premiery. Druki. Egzemplarze, praca zesp. pod kier. J. Michalika. T. 1: A-K, red. S. Hałabuda, Kraków 2001; T. 2: L-Z, red. S. Hałabuda przy współp. K. Stepana, Kraków 2004
oprac. Krzysztof Kurek