Józef Zdanowicz
ZDANOWICZ Józef Stefan (1 IV 1786 Pośwol k. Poniewieża- 10 X 1839 Warszawa), aktor, śpiewak. Był synem Szymona i Ludwiki Z., mężem -> Agnieszki Z., ojcem -> Józefy Z. Uczył się w Wilnie. Debiutował w 1802 w zespole baletowym M. Bończy-Tomaszewskiego w Grodnie. 21 VI 1803 wystąpił w t. wileńskim. Następnie (zapewne jeszcze w 1803) zaangażował się do zespołu Salomei Deszner w Grodnie i pozostał w tym t. do 1806 (grał tu także pod dyr. Więckowskiego). W Grodnie poślubił w 1805 aktorkę Agnieszkę Kaczkowską. W 1807 występował w Mińsku Litewskim. W 1809 przybył do Warszawy; 8 IV 1809 debiutował w T. Narodowym w roli Filipa ("Joanna z Montfaucon") i został przyjęty. Na scenie warsz. występował odtąd do 1839 (z przerwą w 1833 kiedy to po scysji z prezesem dyrekcji t. warsz. J. Rautenstrauchem otrzymał na pewien czas dymisję). W 1811 występował z zespołem T. Narodowego w Gdańsku; 5, 12 i 15 VII 1816 sam był na gościnnych występach w t. lwow. i grał role: Aktora ("Oryginały"), Grynarda ("Po samym sobie w żałobie"), Astolfa ("Zamki na lodzie"). W ciągu ostatnich dwóch lat przed śmiercią ukazywał się na scenie bardzo rzadko. Ostatni raz w t. warsz. wystąpił 4 VII 1839; grał wtedy rolę Krzysztofa ("Pokoik Zuzi"). Był średniego wzrostu, szczupły, o drobnych rysach twarzy; głos miał barytonowy, "choć słaby, dźwięczny, mile wpadał w ucho; deklamacja prosta i bez przesady, zastosowana do myśli, różniła go od innych artystów" - wspominał K.W. Wójcicki. Początkowo grał role amantów, ale nie było to emploi dla niego odpowiednie. Prawdziwe powodzenie i rozwój talentu osiągnął dopiero ok. 1815 jako wykonawca charakterystycznych ról komicznych, zarówno w komediach jak i w operach. W 1822 po śmierci Alojzego Żółkowskiego-ojca został w t. warsz. pierwszym komikiem i specjalistą od tzw. karykatur. "Przedstawiał najczęściej prócz charakterów komicznych w komediach, buffów w operach włoskich" ("Pamiętnik Sceny Warszawskiej" 1838). Dbał niezwykle o oryginalne, indywidualne ujęcie każdej roli, wzbogacał je nowymi pomysłami, bardzo starannie dobierał kostiumy; "jaka właściwość i łatwość w przybieraniu i utrzymaniu coraz innej twarzy, innych ruchów, innego chodu, ukłonu, wejrzenia, mowy, organu nawet" - pisał o nim w 1825 recenzent "Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego". Wg J.T.S. Jasińskiego u Z. "głębokie pojęcie, nowość pomysłów, nieporównywane odtwarzanie charakterów, przybieranie typów nieznanych dotąd na scenie, przy tym swoboda, naturalność, stały się rozkoszą widzów, gra milcząca była mistrzowską". Podobno nawet w rolach buffo umiał uniknąć przesady, zachowując całą swą siłę komiczną. Toteż przez wielu swych współczesnych uważany był nawet za lepszego aktora od Alojzego Żółkowskiego-ojca, później zaś za poprzednika wielkiego Alojzego Żółkowskiego-syna. Do najlepszych jego ról zaliczano w repertuarze dram. takie jak: Wtorkiewicz ("Przyjaciele"), Lisiewicz ("Pan Geldhab"), Kapka ("Odludki i poeta"), Kapelan ("Damy i huzary"), Posert ("Gracz, czyli Dziecię stawione na kartę"), Gilden-stern ("Hamlet"), Ogrodnik ("Zmyślone niewiniątko"), Maciuś ("Pieniacz"), w repertuarze operowym: Don Basilio ("Cyrulik sewilski"), Anglik ("Fra Diavolo"), Pigułka ("Szarlatan"), Montigni ("Sarchino, czyli Uczeń miłości"). Był bardzo muzykalny; wspominano, że był wirtuozem gry na harfie i gitarze, grał też niekiedy na harfie w orkiestrze t. warszawskiego.
Bibl.: Dąbrowski: Aktorowie; Estreicher: Historia sceny warsz. s. 28, 33, 38; Pam. Sceny warsz. 1838 s. 96, 112-116; Recenzje Iksów; Rocz. t. we Lwowie 1816 s. 19-20; SMP; Szwankowski: Teatr Bogusławskiego (il.); Wójcicki: Powązki II; Wspomnienia aktorów (K. Skibiński); Gaz. Koresp. warsz. i zagr. 1825 nr 177; Kłosy 1883 nr 929 (il.); Kur. warsz. 1839 nr 269; Afisze, MTWarszawa; Chomiński; Jasiński; Krogulski.
Ikon.: J.Z. Frey, J. Ligber: Z. jako Pigułka (Szarlatan), miedzioryt, 1818- Bibl. Nar. (Zakład Grafiki); J. Sokołowski: Z. jako Nikita (Zamek na Czorsztynie), miedzioryt - Arch, m. Krakowa i woj. krak.; NN: Z. jako Spokojnicki (Pięć sióstr a jedna), lit., L.A. Dmuszewski: Dzieła dramatyczne, t. X, Wrocław 1823; NN: Z. jako Pedro (Precjoza), lit., Teatra Warszawskie, oddział II, 5, Warszawa 1835.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
