Osoby

TOMATIS, Thomatis, Tomatys, Karol Aleksander (ok. 1739 – ok. 1806^[1]),

antreprener.

Był Włochem (pochodził z Piemontu, od 1720 należącego do królestwa Sardynii); żoną jego była tancerka Caterina Gattai. Używał tytułu hrabiowskiego. Ukończył akademię w Mediolanie, podczas wojny siedmioletniej służył w wojsku austriackim, potem był „kawalerem” ambasady austriackiej w Petersburgu.

Jesienią 1764 przybył z Wiednia do Warszawy, polecony Stanisławowi Augustowi przez jego brata, gen. Andrzeja Poniatowskiego, na antreprenera mającego powstać w Warszawie pierwszego w Polsce stałego teatru publicznego. 3 grudnia 1764 Tomatis wraz z kupcem warszawskim Kazimierzem Czempińskim zawarł ze Stanisławem Augustem roczną umowę na zorganizowanie w Warszawie antrepryzy teatralnej dającej przedstawienia komedii francuskiej, opery włoskiej, baletu oraz komedii polskiej; król zagwarantował Tomatisowi subwencję i prawo wyłączności w prowadzeniu teatru. Po realizacji podstawowych zobowiązań umowy (8 maja 1765 nastąpiła inauguracja przedstawień francuskich, 7 sierpnia – opery włoskiej i baletu) Stanisław August zawarł 13 września 1765 z samym Tomatisem dziesięcioletni kontrakt na prowadzenie teatru warszawskiego, z zobowiązaniem otwarcia sceny polskiej, co nastąpiło 19 listopada 1765; w dowód uznania za wysoki poziom opery i baletu Tomatis otrzymał od króla pokaźną gratyfikację i upragniony tytuł dyrektora rozrywek (directeur des plaisirs). Szybko jednak nadużycia finansowe Tomatisa, zatargi z aktorami oraz intrygi i skandale, których ośrodkiem była piękna tancerka Gattai, żona Tomatisa (zwłaszcza słynny incydent z [Franciszkiem – red.] Ksawerym Branickim) skompromitowały i osłabiły pozycję Tomatisa jako antreprenera. Już w styczniu 1766 król nosił się z zamiarem przekształcenia antrepryzy Tomatisa w imprezę bezpośrednio administrowaną przez dwór, jednak zerwał kontrakt z Tomatisem dopiero w rok później (20 stycznia 1767), zmuszony w ówczesnej sytuacji politycznej do likwidacji teatru. 1 kwietnia 1767 zakończyła się działalność antrepryzy Tomatisa; z racji przedterminowego rozwiązania umowy otrzymał on wysokie odszkodowanie. Przebywał nadal w Warszawie; w 1770–71 był zatrudniony przy urządzaniu teatru królewskiego w Zamku Ujazdowskim. Na pewien czas wyjechał za granicę.

Wrócił wraz z żoną pod koniec marca 1772 do Warszawy z zamiarem otwarcia teatru francuskiego w związku z czym starał się bezskutecznie o kupno przeznaczonej na rozbiórkę operalni. W lipcu 1773 wziął udział w nieoficjalnych sesjach Delegacji sejmowej poświęconych sprawie restytucji teatru w Warszawie. Delegacja zawarła z nim umowę na zorganizowanie antrepryzy w karnawale 1774 (co z niewiadomych przyczyn nie doszło jednak do skutku). Można przypuszczać, że oferował także swe usługi królowi, kiedy – wg Franciszka Ryxa – rozpatrywał on na jesieni 1773 różne projekty restytucji teatru warszawskiego; musiały one jednak zostać stanowczo odrzucone (do końca czasów stanisławowskich Tomatis występuje w dokumentach teatralnych tylko jako widz).

Po 1773 w dalszym ciągu przebywał w Warszawie. Uprawiał szulerkę, był także używany do różnych transakcji i poufnych misji, także politycznych (m.in. przez króla). Dorobił się znacznego majątku. Prowadził w Warszawie dom na wysokiej stopie; przyjmował i był przyjmowany w najwyższych sferach. Na pewien czas wyjechał do królestwa Sardynii, potem do Paryża (1776). W 1778 kupił od księżnej Izabeli Lubomirskiej obszerną posiadłość na Sielcach i Mokotowie. W nadziei, że król zniechęci się do wymagających wielkich inwestycji Łazienek, Tomatis zbudował w tej posiadłości w 1786–89 pałac wg projektu Dominika Merliniego, zwany Królikarnią. Gdy transakcja nie doszła do skutku, Tomatis urządził w nim salon gry; w pałacu odbywały się także przedstawienia théâtre de société.

Po wybuchu insurekcji 1794 Tomatis był indagowany z racji swych bliskich stosunków z ambasadą rosyjską (był w przyjaźni z Jakowem Bułhakowem i Osipem Andriejewiczem Igelströmem).

Jako pierwszy antreprener Teatru Narodowego w Warszawie nie pozostawił dobrego imienia. Znał się na sprawach teatralnych (przekonuje o tym jego korespondencja z królem i Augustem Moszyńskim), ale prowadząc teatr myślał przede wszystkim o wyciągnięciu z niego jak największego zysku. Z chciwości dopuszczał się nadużyć: dawał np. do przedstawień stare dekoracje, pozostałe po dworskim teatrze Sasów, podając w rachunkach, że sprawił nowe. Aktorom zalegał często z wypłacaniem gaży. Forytował operę i balet z krzywdą dla komedii francuskiej i polskiej (zachowały się dotyczące tej sprawy skargi aktorów francuskich). W utworzeniu teatru polskiego nie brał prawie zupełnie udziału (poza sprawami administracyjnymi, wynikającymi z zarządzania całością antrepryzy).

Bibliografia

Bernacki: Teatr; Klimowicz: Początki t. stanisławowskiego ; T. Korzon: Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, Warszawa 1897-98, t. III s. 149, 357; K.N. Sapieha: Listy… do matki pisane…, Wilno 1851 s. 100-101; W. Tatarkiewicz, W. Tokarz: Królikarnia, analiza i dzieje, Warszawa 1939; Teatr Narodowy 1765-94; Teatr Narodowy 1765-1766. Raporty szpiega. Oprac. M. Klimowicz, Warszawa 1962; W. Tokarz: Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kraków 1911; Wierzbicka: Sześć studiów; K. Wierzbicka: Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta, Warszawa 1949; Wierzbicka: Źródła cz. 1; W. Zawadzki: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, Warszawa 1963; Pam. teatr. 1967 z. 1 s. 51, 52 (J. Jackl), 1969 z. 1/2 s. 65-108 (J. Jackl).

Ikonografia

M. Bacciarelli: Portret, olej, ok. 1795 – własność prywatna Kraków.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.