Miłosz Stengel
STENGEL, Sztengel, Miłosz Emil (1844 [?] – działał do 1877),
aktor, dyrektor teatru.
Podana przez W. Szymanowskiego data urodzenia (1814) prawdopodobnie błędna. W 1854–59 uczył się w gimnazjum w Brzeżanach. Debiutował podobno w teatrze niemieckim.
W 1867 stworzył w Stanisławowie najciekawszy polski teatr prowincjonalny, przybierając sobie za patrona Juliusza Słowackiego, którego „apoteoza” została namalowana na kurtynie. W ciągu pierwszego kwartału wystawił trzy utwory Słowackiego: Mazepę (16 marca 1867 na inaugurację teatru), Marię Stuart i – po raz pierwszy w Polsce – Fantazego (pt. Niepoprawni, 9 V 1867). Po raz pierwszy wystawił również Rozbójnika salonowego i Polowanie na męża (debiut teatralny Michała Bałuckiego, 2 czerwca 1867). Nadto grał utwory Szekspira, Wiktora Hugo, Aleksandra Fredry, Józefa Korzeniowskiego. Latem wyjeżdżał do Brzeżan, Tarnopola, Lwowa, Przemyśla i Jarosławia. W sezonie 1867/68 zespół występował w Tarnowie. 25 kwietnia 1868 Stengel wspólnie z Lechem Nowakowskim złożył podanie o koncesję na otwarcie drugiego teatru polskiego we Lwowie; otrzymawszy odpowiedź odmowną wyjechał do Warszawy. 21 czerwca 1868 wznowił przedstawienia w Tarnowie. W końcu lipca zespół wyjechał do Bochni i Wieliczki. Potem występował w Bielsku (wrzesień), Wadowicach (październik), Nowym Sączu (25 października – 10 grudnia), Jaśle (14 grudnia – 29 stycznia 1869), Krośnie (luty), Łańcucie, Przemyślu (czerwiec), Tarnowie (10 czerwca – 17 czerwca), Solcu (lipiec), Busku i Pińczowie (sierpień, wrzesień), Szczawnicy, na koniec w Częstochowie.
W grudniu 1869 Stengel przeniósł się do Poznania i od 13 stycznia 1870 prowadził tu stały teatr polski wspólnie z Lechem Nowakowskim; na inaugurację wystawiono Zemstę. Od 1 do 15 maja 1870 teatr poznański występował w Gnieźnie. Po rozwiązaniu spółki z Nowakowskim (16 maja 1870 w Poznaniu) ponownie utworzył własny zespół i występował z nim w Gnieźnie (maj), Wągrowcu, Inowrocławiu, Trzemesznie, Śremie, Gostyniu, Pleszewie, Ostrowie, Bydgoszczy, Toruniu, Chełmnie, Lubawie, Nowym Mieście. W jesieni 1871 występował ponownie w Bydgoszczy (wrzesień) i Toruniu (październik). Wystawiał m.in. Mazepę, Zemstę, Jawnutę, utwory Ludwika Adama Dmuszewskiego, Jana Nepomucena Kamińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego; 11 października 1871 w Toruniu w programie przedstawień znalazł się Ustęp z III części Dziadów.
Mimo przychylnego przyjęcia Stengel borykał się jednak z niepokonanymi trudnościami. 22 września 1871 podpisał odezwę do ludności polskiej w zaborze pruskim wzywając ją do stworzenia kapitału, który by umożliwił egzystencję polskiemu teatrowi wędrownemu. Próba ta jednak nie odniosła skutku i 4 listopada 1871 w Gnieźnie, zrujnowany, Stengel musiał rozwiązać swój zespół.
W 1872 otrzymał koncesję na teatr polski w Galicji, nie wiadomo jednak, czy z niej skorzystał.
W lutym 1874 organizował podobno przedstawienia amatorskie w Tarnopolu, potem miał we Lwowie „skład piwa”. W czerwcu 1877 założył we Lwowie teatrzyk ogródkowy Pod Sroką; teatr ten działał prawdopodobnie do września.
Dalsze losy Stengla są mało znane. Edward Webersfeld twierdzi, że wyjechał do Drezna i pracował tam jako fotograf. W 1883 prasa lwowska doniosła, że otrzymał przywilej na „przyrząd do ujęcia złomu”.
Być może żoną jego była Prakseda Stengel z Soznańskich prowadząca we Lwowie szkołę tańca.
W czasie swojej kariery teatralnej grał przeważnie role charakterystyczne, m.in. Miechodmucha (Krakowiacy i Górale), Łykalskiego (Majster i czeladnik), Arona (Żydzi). Nie był wybitnym aktorem, natomiast jako dyrektor osiągał frapujące rezultaty. Miał niezły zespół, a w Galicji zapraszał nawet na występy gościnne ówczesne znakomitości: Anielę Aszpergerową, Helenę Modrzejewską.
Reżyserię powierzał kolejno: Ignacemu Kalicińskiemu, Emilowi Deryngowi.
Jego występy w zaborze pruskim były ważnym epizodem w walce ludności polskiej z germanizacją kraju.
Bibliografia
Koryzna I s. 110-112, 172; Olszewski: Z kronik teatr.; Raszewski: Z tradycji teatr, (il.); Dz. lit. 1867 nr 21; Dz. pol. 1877 nr 64, 1883 nr 177; Gaz. nar. 1877 nr 137; Gaz. Toruńska 1871 nr 223, 1872 nr 28; Kur. lwow. 1892 nr 9 (E. Webersfeld); Pam. teatr. 1957 z. 2 (A. Bilwin; tu il.); Świat 1892 nr 10 (K. Estreicher); Tyg. ilustr. 1870 nr 115 (il.), 116 (W. Szymanowski).
Ikonografia
Fot. pryw. - zb. S. Dąbrowskiego.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.
