Osoby

NOWAKOWSKI Jan Nepomucen (14 kwietnia 1796 Lwów – 21 stycznia 1865 Lwów),

aktor, śpiewak, dyrektor teatru.

Był synem Marcina Nowakowskiego, skrzypka lwowskiej orkiestry teatralnej, i Apolonii z Czarneckich, bratem Ignacego Nowakowskiego, mężem Tekli Nowakowskiej (ślub w 1824), ojcem Lecha Nowakowskiego. Jego córka Bronisława była aktorką w teatrze amatorskim, a w 1851 debiutowała nawet w teatrze lwowskim, ale nie została zaangażowana.

Mając czternaście lat Nowakowski zaczął grywać w teatrze jako skrzypek u boku swojego ojca. Po ukończeniu gimnazjum studiował filozofię na uniwersytecie lwowskim. Jednak już wcześniej, 26 czerwca 1811, debiutował w teatrze lwowskim jako aktor w roli Jonka (Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale) i został zaangażowany. Odtąd występował we Lwowie do 1829, a z zespołem lwowskim także w innych miastach, m.in. w Krakowie (13 sierpnia–25 października 1820). Nadto sam wyjeżdżał na występy gościnne do Krakowa (październik, listopad i grudzień 1828 oraz luty i marzec 1829). W marcu 1825 wystąpił dwukrotnie w niemieckim zespole operowym we Lwowie. Od 2 kwietnia 1829 występował gościnnie, a od 19 sierpnia 1829 do 7 grudnia 1830 stale w Teatrze Narodowym w Warszawie. Od końca 1830 do połowy 1833 był aktorem teatru krakowskiego. Następnie wrócił do Lwowa; po raz pierwszy wystąpił tu po powrocie 28 października 1833 pozostając w zespole lwowskiego do wiosny 1844. W listopadzie i grudniu 1839 występował gościnnie w Krakowie.

W 1844 poróżnił się z Stanisławem Skarbkiem o wysokość gaży i wyjechał do Krakowa, gdzie występował od 13 kwietnia do 4 maja. Publiczność zmusiła wówczas Skarbka do ustępstw i Nowakowski po raz trzeci zaangażował się do teatru lwowskiego (od 17 kwietnia 1844). Młodzież akademicka wydała z tej okazji jego litografowany portret.

Wiosną 1847 wyjechał ze Lwowa i zamieszkał w Warszawie (nie był wtedy aktorem). Od połowy grudnia 1847 do połowy stycznia 1848 występował w Krakowie. Podczas rewolucji 1848 był we Lwowie członkiem Rady Narodowej. Latem 1848 zaangażował się do teatru lwowskiego po raz czwarty, zwolniony wiosną 1854 przez nowego dyrektora, Tomasza Andrzeja Chełchowskiego. Po dymisji udzielał we Lwowie lekcji śpiewu, później przeniósł się do swojej posiadłości w Brzeżanach. Stąd w marcu 1857 wyjechał do Stanisławowa na siedem gościnnych występów w zespole Teofila Borkowskiego.

Od 2 października 1857 sprawował z Witalisem Smochowskim dyrekcję teatru lwowskiego. W 1861–64 był także radnym miasta Lwowa. 26 czerwca 1861 obchodził razem ze Smochowskim jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej w Zemście; grał wówczas Cześnika. Z zespołem lwowskim występował gościnnie w Tarnowie (lipiec–wrzesień 1860) i Krakowie (1 lipca–31 sierpnia 1862). Dyrektorem teatru był do 18 marca 1864, przez cały ten czas występując jako aktor. Następnie wyjechał na stałe do Brzeżan. Do Lwowa przyjechał jeszcze w grudniu 1864 (lub w początku 1865), by wziąć udział w benefisie swego syna Lecha Nowakowskiego, jednak wkrótce zachorował i umarł na apopleksję.

Przystojny, postawny, muzykalny – komponował liczne ilustracje muz. do utworów dram. – miał silny, dźwięczny głos w skali barytonu i z powodzeniem występował w wodewilach, a nawet w operach. W Warszawie największe wrażenie sprawił jako Fortunat (Chłop milionowy) śpiewając swoje słynne Miotełki – satyryczne kuplety, do których ułożył część tekstów. (Fryderyk Chopin improwizował wówczas na jednym ze swoich koncertów na temat Miotełek.)

Jego gra była wyrazista i mocno zarysowana, ale jednocześnie przemyślana i precyzyjna;
„wszystko obliczone, przemedytowane, mające ład i rację swoją” – napisał o niej Karol Estreicher.

Jego główną specjalnością była postać szlachcica polskiego sprzed rozbiorów. Publiczność, która jeszcze pamiętała dawny obyczaj, zgodnie stwierdzała, że Nowakowski był jego żywym zwierciadłem, choć sam wychował się już po upadku państwa; „jako kontuszowiec pokazał ostatnią Polonię ostatnim widzom” – napisał Karol Estreicher. „W ubiorze, mowie, poruszeniach, chodzie, panowała taka harmonia, jednolitość, takie gruntowne przetworzenie się, że z uniesieniem nagradzano oklaskami to wskrzeszanie praojców naszych” – wtórował Estreicherowi Jan Tomasz Seweryn Jasiński.

Słynął w rolach Marcina Pieczarki (Szlachta czynszowa), Staroświeckiego (Żydzi), Anzelma (Szkoda wąsów), Starosty (Staroświecczyzna i postęp czasu).

Zaprzyjaźniony z Aleksandrem Fredrą, który osobiście udzielał mu wskazówek, był pierwszym Cześnikiem (Zemsta; Lwów, 17 lutego 1834). W komediach Fredry grał wiele ról, m.in. tyt. w Panu Jowialskim i Panu Geldhabie, Łatkę (Dożywocie) i Radosta (Cudzoziemczyzna). Inne wybitne role: Gliński (Gliński), Harpagon (Skąpiec), Tezamen (Fedra), Miller (Intryga i miłość). Najważniejsze partie operowe: Bryndus (Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale), Nikita (Zamek na Czorsztynie), Senechal (Jan z Paryża).

Jako dyrektor teatru zajmował się głównie repertuarem muzycznym; sam uczył śpiewaków, reżyserował, a nieraz i dyrygował komedio-operami i wodewilami. Nie był jednak dobrym dyrektorem (podobnie zresztą jak Smochowski; obaj bywali surowo krytykowani, szczególnie za banalny, przestarzały repertuar i niewłaściwą politykę personalną). Jako aktor wywarł znaczny wpływ na rozwój aktorstwa polskiego; w historii teatru uchodzi za twórcę jednego z dwóch nurtów tradycji fredrowskiej, kontynuowanego potem przez Józefa Rychtera. Zajmował się także tłumaczeniem sztuk.

Bibliografia

Estreicher: Historia sceny warsz. s. 38-39; Estreicher: Teatra; Fredro na scenie (il.); Got: Teatr Meciszewskiego; Lasocka: Teatr lwow. (il.); Pepłowski: Teatr we Lwowie I; W. Rapacki: Szkice teatralne, Kraków 1906 s. 223–232; Raszewski: Staroświecczyzna (il.); SMP; Czas 1865 nr 25; Pam. teatr. 1967 z. 1 (B. Lasocka s. 97–100; il.); Chomiński; Jasiński.

Ikonografia

J.N. Lewicki [?]: N. jako Fortunat (Chłop milionowy), akw. – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); K.W. Kielisiński: N. jako Fortunat (Chłop milionowy), rys. oraz N. jako Gałganduch (Trójka hultajska), rys. – MNKraków (zb. Czapskich); A. Rejchan: Portret, rys., 1836 – Bibl. Ossol. (zb. Pawlikowskich); F. Żygliński: Portret, rys., 1841 – MNKraków (zb. Czapskich); T. Schaly: N. jako Gonta (Hajdamacy na Ukrainie), lit. – MTWarszawa (repr. barwna Pam. teatr. 1962 z. 1); J.K. Wojnarowski (zakład lit. P. Wyszkowskiego): N. jako Marcin Pieczarka (Szlachta czvnszowa), lit., 1829 – MNWarszawa, Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); J.P. (zakład lit. T. Viviera, Warszawa): N. jako Fortunat (Chłop milionowy), lit., repr. Krzesiński: Koleje życia; J.N. Lewicki (zakład lit. J.L. Wemmera): N. jako Fortunat (Chłop milionowy), J.N. Nowakowski : Miotełki Nowakowskiego z melodramy Chłop milionowy, Warszawa 1830; NN (zakład lit. J. Hoefelicha, Wiedeń): Portret, lit., 1844- MTWarszawa, Bibl. Jagiell. (Zakład Grafiki), MHKraków, MNKraków (zb. Czapskich); J. Gołębiowski : N. prawdopodobnie jako Starosta (Staroświecczyzna i postęp czasu), lit., ok. 1850 – MNKraków (zb. Czapskich); A. Rejchan, K.W. Kielisiński: Portret, akwaforta, Album K.W. Kielisińskiego, Poznań 1853; Fot. pryw. – IS PAN, MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.