Osoby

KĄTSKI APOLINARY (1825-1879) - skrzypek-wirtuoz, kompozytor, pedagog;
Urodził się 2 VII 1826 w Poznaniu (wg nagrobka na Powązkach; większość źródeł podaje jednak datę 23 X 1825 lub 1824 w Krakowie lub w Warszawie) jako najmłodsze z pięciorga niezwykle utalentowanych dzieci Grzegorza Brochwicz-Kątskiego i Anny z Różyckich.
Gry na skrzypcach uczyli go ojciec, adiutant Kościuszki i urzędnik Senatu Rzeczypospolitej Krakowskiej, który był także skrzypkiem amatorem i kompozytorem, oraz brat Karol. Jako "cudowne dziecko" wystąpił w 1829 u boku brata Antoniego na dworze carskim w Petersburgu. Entuzjazm wzbudził wykonaniem koncertu P. Rodego. Potem występował w Moskwie, Budapeszcie i w Wiedniu. Prawdo-podobnie podczas pobytu w tych miastach pobierał lekcje gry na skrzypcach, ale nazwisk nauczycieli nie ustalono.
W 1835 wraz z rodziną osiedlił się w Wersalu pod Paryżem. Często z ojcem i rodzeństwem koncertował w domach polskich emigrantów politycznych. Wspólnie z wirtuozem gitary S. Szczepanowskim występował w słynnej sali Pleyela w Pary-żu. Grał również w gmachu Opery. Za datę debiutu we Francji uważa się 1 II 1837. W maju 1838 (prawdopodobnie 5 V) spotkał się w Paryżu z N. Paganinim, który o utalentowanym dziecku dowiedział się już podczas swoich warszawskich koncertów w 1829. Zachwycony grą Polaka Paganini udzielił mu kilku lekcji. O swoim uczniu mówił: "Słyszałem różne dzieła muzyczne, wykonane na skrzypcach przez pana Kątskiego, 11-letniego młodzieńca, i gdym go znalazł godnym zalicze-nia pomiędzy pierwszymi mistrzami na tym instrumencie, nawet najsławniejszymi, pozwalam sobie powiedzieć, że jeżeli wytrwa dalej w tej pięknej sztuce, to z bie-giem czasu prześcignie wyżej wymienionych". Ponadto, jako jednemu z kilku naj-bardziej uzdolnionych uczniów, zapisał Katskiemu w testamencie (zmarł w 1840) skrzypce Stradivariusa oraz ofiarował kilka rękopisów muzycznych z dedykacją, m.in. Fantazję na temat modlitwy z "Mojżesza" Rossiniego oraz Karnawał wenecki. Fakt pobierania lekcji u wielkiego skrzypka Katski umiejętnie wykorzystywał w czasie późniejszych tras koncertowych, mówiąc o sobie, że jest "jedynym uczniem Paganiniego, któremu wielki mistrz przekazał sekret swojej sztuki".
We Francji, w związku z planowanym tournée artystycznym po Anglii, pobierał lekcje języka u L. Niedźwiedzkiego. Do Londynu wyjechał w lipcu 1838. Grał tam na koncertach prywatnych, m.in. u księżnej Somerset i znanego melomana i kompozytora amatora - lorda Burgherh. Kilkakrotnie wystąpił na zabawach ta-necznych dla polskich emigrantów. Trzykrotnie w ciągu jednego wieczora (około 5 VIII) wystąpił przed zauroczoną nim księżną Sutherland, damą królewskiego dworu. Dzięki jej wstawiennictwu grał dla królowej Wiktorii. Większość z uzyskanych w Anglii honorariów przeznaczył na rzecz ubogich.
Po powrocie do Francji koncertował w większych ośrodkach miejskich, m.in. w Nantes (XII 1845) i Bordeaux (II 1846). Potem przez jakiś czas grał w Belgii i w Niemczech, m.in. 7 I 1849 we Wrocławiu (wg "Revue et Gazette Musicale" z 28 I 1849) i w Królewcu, gdzie otrzymał honorowy tytuł doktora sztuk.
W 1850 wraz z bratem Antonim wyjechał do Rosji. Początkowo grali w du-ecie, a potem oddzielnie, wszędzie wzbudzając entuzjazm publiczności. W związ-ku z opuszczeniem przez Belga, H. Vieuxtempsa, stanowiska skrzypka-solisty dworu carskiego, posadę tę objął Apolinary (24 VI 1852 - zezwolenie nr 2433), rezygnując na własne życzenie z wynagrodzenia. W czasie pobytu w Rosji odbył liczne tournée, odwiedzając Niżnyj Nowogród, Charków, Połtawę, Odessę, Kijów (1851).
Na ziemiach polskich koncertował w Krakowie (1849), gdzie został członkiem korespondentem miejscowego Towarzystwa Naukowego, w Poznaniu (1849, 1850), w Warszawie (1850, 3 I i 28 III 1851), w Wilnie (1852), gdzie przyjmowany był przez biskupa Żylińskiego i hr. Tyszkiewicza.
Wielokrotnie występował w Kaliszu. W lipcu 1851 dał dwa koncerty. W 1855 występował trzykrotnie: w miejskiej resursie (22 i 24 VI) oraz w kolegiacie.(30 VII). Uzyskane z tego koncertu 341 rubli znany z filantropi muzyk przekazał na rzecz ubogich. Kolejny występ miał miejsce w 1858 - w czasie jarmarku świętojańskie-go, w sali resursowej Hotelu Polskiego (2 koncerty), podczas mszy oraz w czasie występów trupy aktorskiej J, Pfeiffera. W 1855 wystąpił także w miastach guberni kaliskiej, m.in. w Sieradzu i w Wieluniu, gdzie podczas balu na jego cześć koncert zgromadził ponad 300 osób.
Dzięki wieloletnim zabiegom i swojej pozycji na dworze carskim, a także wydatnej pomocy Marii Kalergis, otrzymał pozwolenie na otwarcie pod własnym kierownictwem Instytutu Muzycznego w Warszawie (w 1919 przemianowany na Pań-stwowe Konserwatorium Muzyczne). Uruchomienie placówki (26 I 1861), na którą przeznaczył własne dochody i fundusze pochodzące ze składek społeczeństwa, miało ogromne znaczenie dla szkolnictwa muzycznego w Polsce. Instytutem kierował aż do śmierci, prowadząc jednocześnie klasę skrzypiec. Autorytarny sposób prowadzenia placówki przysporzył mu jednak wielu wrogów. W 75 rocznicę utworzenia placówki wmurowano okolicznościową tablicę poświęconą skrzypkowi.
Należał do grona ostatnich w XIX w. wielkich skrzypków-wirtuozów. Był także świetnym kameralistą, m.in. w Rosji grał z pianistami T. Leszetyckim, A. Rubinsteinem i A. Dargomyżskim, a jako członek Kwartetu (pierwsze skrzypce) występował w Warszawie. Często grywał również z córką Wandą.
Jako kompozytor drukiem ogłosił kilkadziesiąt opusów, m.in.: Pokutnik, Skar-ga duszy utrapionej, Sny młodej kasztelanki (op. 6), Odjazd i pożegnanie rycerza (op. 11), utwory programowe: Kłótnia, Słowik, Echo (op. 5), Kaskada (op. 3), kon-cert skrzypcowy, 3 méditation pour piano (opubl. w 1839 w Moguncji), fantazje na popularne tematy operowe, cykl etiud (24 Grandes Études), mazury: Diabeł (op. 9), Wanda (op. 10), Wielkopolanin z 1849, Sobieski z 1845 i Stefan Batory (op. 2). Jego utwory nie zdobyły jednak popularności i w większości są zapomniane. Naj-słynniejszymi i do dziś wykonywanymi są Mazur sielankowy (op. 4) z 1843 i sześć Kaprysów-etiud (op. 16).
Jako pedagog wykształcił kilku znanych później muzyków, m.in. kompozytora Z. Noskowskiego, którego w latach 1864-67 uczył gry na skrzypcach.
Opinie współczesnych Kątskiemu o jego muzyce i wykonawstwie były bardzo skrajne. Jego grą, w manierze zbliżoną do gry Paganiniego, zachwycali się H. Ber-lioz (na łamach "Journal des Débats"), G. Meyerbeer, J. Korzeniowski i J. I Kra-szewski, który w "Gazecie Warszawskiej" uznał wyższość talentu Kątskiego nad Chopinem. Ostro krytykował skrzypka S. Moniuszko: "Apolinary Katski, bez zaprzeczenia tęgi skrzypek w szeregu znakomitości europejskich, mógłby niezaprze-czone mieć miejsce, gdyby nie nieszczęśliwy bez granic szarlatanizm, który się nawet i na muzykę klasyczną u niego rozciąga. Jako kompozytor bardzo niedołęż-ny w wielkich swych sztukach, bardzo sprytny w małych figielkach, nieznośny w mazurach i w ich wykonaniu nawet. Jako człowiek wielki znawca durniów i pełen środków, którymi ich za nos wodzi".
Zazdrosny o sławę przez wiele lat rywalizował z młodszym o 10 lat H. Wieniawskim, a ich drogi często się krzyżowały (wspólne koncerty), m.in. we Wrocła-wiu (7 I 1849) i w Petersburgu (1 IV 1851). Przed publicznością lubił popisywać się techniczną biegłością, stosując wiele tricków, które często przedkładał nad wirtu-ozerię. Na własne potrzeby wynalazł monochord, instrument z jedną dowolnie strojoną struną, oraz pentachord - odpowiednik pięciostrunowych skrzypiec, na które na-pisał kilka utworów.
Zmarł 29 VI 1879 w Warszawie. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 2 VII w kościele Świętego Krzyża. Pochowany na Powązkach (kwatera 16 II).
Żonaty z Olgą z Kleistów (zm. 1885). Z tego związku miał córkę Wandę - pianistkę, i syna Zygmunta - wiolonczelistę.
Bibliografia: Encyklopedia muzyczna PWM, t. 5 (red. Dziębowska E.), Kraków 1997; Encyklopedyja Powszechna t. XIV, Warszawa 1863; Grigoriew W., Henryk Wieniawski, Życie i twórczość. Warszawa-Poznań 1986; Kolabińska M., Bracia Kątscy w świetle pa-pierów Leonarda Niedźwieckiego, "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej", z. 6/1958; Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2003; Opieński H., S. Moniuszko. Życie i dzieła, Lwów 1924; PSB t. XII (opr. Śledziński S.); Powroźniak J., Paganini, Kraków 1982; Reiss J.W., Mała encyklopedia muzyki, Warszawa 1960; Reiss J.W., Wieniawski, Kraków 1936; Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1851-1890, Warszawa 1982; Tomaszewicz A., Życie kulturalne ośrodków miejskich guberni kaliskiej w latach zaborów, Sieradz 1998; Tomaszewski W., Między salonem a jarmarkiem. Życie muzyczne na prowincji Królestwa Polskiego w latach 1815-1862, Warszawa 2002;
Źródło: Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3
Autor noty biograficznej: Andrzej Androchowicz