Osoby

SCHILLEROWA Irena (z d. Filozofówna), używała też pseudonimu Maria Korzyniewska, ur. 20.03.1906, Warszawa – zm. 2.11.1967, Warszawa.

Zainteresowanie psychologią i teatrem wyznaczyło zasadniczy kierunek całemu życiu badaczki; była współ- i redaktorką naczelną „Pamiętnika Teatralnego”; szczególnie interesowała się twórczością Konstantina Stanisławskiego.

Studiowała psychologię na Uniwersytecie Warszawskim. Pod wpływem Władysława Witwickiego zaczęła się specjalizować w psychologii twórczości. W 1930 otrzymała magisterium na podstawie pracy Badania psychologiczne nad grą aktora na scenie. Przeanalizowała w niej wywiady, które przeprowadzała od 1929 wśród znanych i sławnych aktorów polskich, wypytując o charakter ich przeżyć podczas gry. Były to prace pionierskie i zaangażowały badaczkę na tyle, by w kolejnych dwóch latach mogła poszerzyć materiał i przygotować nową wersję rozprawy, na podstawie której otrzymała stopień doktora filozofii (1932). Utorowało to jej drogę do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, gdzie prowadziła wykłady z zakresu psychologii. Znalazła się tym samym w środowisku wybitnych artystów, badaczy i krytyków skupionych wokół Leona Schillera, jej późniejszego męża.

Czas hitlerowskiej okupacji doświadczył ją boleśnie i skrajnie, straciła wtedy całą rodzinę. „Od 1939 pracowała w komitecie, który niósł pomoc dzieciom uchodźców w oblężonej stolicy” (Zbigniew Raszewski). Od 20.03.1941 do końca tego roku przebywała za murami getta i jako wychowawczyni pracowała w świetlicy CENTOSu. Po ucieczce w 1942 ukrywała się u przyjaciół jako Maria Korzyniewska. Ukończyła konspiracyjny kurs sanitarny i pod pseudonimem „Kasia” podczas powstania warszawskiego udzielała się ofiarnie na pierwszej linii frontu. Po kapitulacji znalazła się obozie jenieckim w Stalagu IV-B/H w Zeithain nad Łabą (wyzwolonego w dniach 21-23.04.1945).

Po powrocie do kraju Filozofówna blisko rok pracowała jako pielęgniarka, by w 1946 wrócić do dawnych zajęć. Została wykładowczynią w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (z siedzibą tymczasową w Łodzi) i Wyższej Szkole Filmowej (1948-1949). Ściśle współpracowała z Leonem Schillerem (19.12.1949 wzięła z nim ślub). Została sekretarką Teatru Wojska Polskiego, którym Schiller kierował w latach 1946-1947. Była także sekretarzem rady naukowej PWST w czasie, gdy jej mąż pełnił funkcję rektora uczelni. Po przenosinach do Warszawy od 1.09.1951 pracowała w Państwowym Instytucie Sztuki i pomagała w staraniach o założenie „Pamiętnika Teatralnego”. Pierwsze dwa roczniki pisma (1952 i 1953) współredagowała z Schillerem, a dwa kolejne opracowała samodzielnie, choć zgodnie ze wskazówkami męża (zmarł 25.03.1954). W sierpniu 1956 ukazał się opracowany przez I.S. podwójny, pomnikowy numer pisma w całości poświęcony życiu i działalności Leona Schillera (1955, z. 3-4). Ten ponad 600 stronicowy tom uchodzi za jej największe dokonanie redakcyjne (zob. niżej). Po śmierci męża roztoczyła opiekę nad jego zbiorami. W ich mieszkaniu (przy ul. Puławskiej 12a) utworzył się nieoficjalny, lecz bezcenny punkt konsultacyjny dla wszystkich zajmujących się twórczością wielkiego artysty teatru. W dziesiątą rocznicę śmierci męża postanowiła ofiarować państwu – pomnożone przez nią skutecznie różnymi znaleziskami i nabytkami – archiwum domowe. Utworzono z niego osobny Gabinet Leona Schillera w Muzeum Teatralnym. Po otrzymaniu stanowiska docenta (27.04.1956), jako samodzielny pracownik nauki, mogła skupić się na pracy badawczej. Publikowała artykuły i rozprawy w licznych czasopismach oraz przygotowała książkę poświęconą związkom Stanisławskiego z teatrem polskim. Brała aktywny udział w pracach nad Słownikiem biograficznym teatru polskiego – od 1962 jako redaktorka – i doprowadziła do stadium realizacji wydawniczej tego ważnego przedsięwzięcia. Osobną dziedzinę działalności badaczki stanowiła współpraca z sekcją teatralną FIAB (Fédération Internationale des Associations de Bibliothécaires) i uczestnictwo w kongresach tej federacji: w Paryżu (1957, 1961), Warszawie (1959) i Budapeszcie (1967).

Jeśli chodzi o znaczenie jej dociekań i poszukiwań dla teatrologów, warto przypomnieć, że już w dwudziestoleciu międzywojennym nauka o teatrze próbowała wykorzystać zdobycze psychologii twórczości do wyjaśniania fenomenu gry na scenie. I.S. jako pierwsza w Polsce opracowała propozycję psychologicznego kierunku badań nad aktorstwem. Metodą ankietową zebrała bogaty materiał, który wzbogaciła wywiadami i obserwacją pracy aktorów podczas prób od strony widowni i kulis oraz obserwacją gry w czasie przedstawienia. Wyniki opublikowała najpierw w artykule Próba badań psychologicznych nad grą aktorską (1935), a w poprawionej i uzupełnionej wersji tekst ukazał się pt. Polscy aktorzy o swoich przeżyciach podczas gry (1967). Autorka cytuje w nim wypowiedzi z udzielonych jej w latach 1929-1932 wywiadów: Biegańskiego, Buczyńskiej, Ćwiklińskiej, Dulęby, Mieczysława Frenkla, Tadeusza Frenkla, Gawlikowskiego, Gielniewskiego, Jaracza, Kurnakowicza, Modrzewskiej, Ordonówny, Osterwy, Pogorzelskiej, Różyckiego, Siemaszkowej, Solskiej, Solskiego, Strachockiego i Wysockiej. Zainteresowanie technikami aktorskimi wraca także w jej artykułach i książce o osobie, tradycji i doktrynie Konstantina Stanisławskiego. Pierwszy artykuł o jego systemie I.S. ogłosiła w 1932 (do 1961 ukazało się jeszcze pięć rozpraw na ten temat). Napisała też przedmowę do polskiego przekładu Pracy aktora nad rolą (1953), by w książce Stanisławski a teatr polski dokonać podsumowania związków rosyjskiego praktyka i reformatora z życiem teatralnym w Polsce dwudziestolecia oraz wykazać wpływ jego metody i dziedzictwa na artystyczne cele ważne także w okresie powojennym. Badaczka omawia dwie wizyty Teatru Artystycznego w Warszawie (1906, 1912) wraz z towarzyszącymi okolicznościami i przedstawia ich lokalną recepcję. Jest też mowa o słabym początkowo oddziaływaniu metody i stylu Stanisławskiego (odwiedziny jego teatru w 1912 zbojkotowano w Warszawie, podobnie zresztą jak występy Reinhardta, gdyż traktowano je jako próby upowszechniania kultury zaborców). I.S. pisze również o Studiu Wysockiej, która jako pierwsza w Polsce wprowadzała metody pracy Stanisławskiego, i o fascynacji nim Mieczysława Limanowskiego. Rozdział O Stanisławskim zza „czerwonej kurtyny” pokazuje Teatr Polski i Redutę pod (nieco skrywanym) wpływem Stanisławskiego. Na koniec (we fragmencie Stanisławski w Polsce Ludowej) badaczka prezentuje dyskusje wokół Stanisławskiego i proces tworzenia kanonu w kształceniu aktorskim (Warmiński, Kreczmar, Tarn, Axer, Bardini, Puzyna). Przypomina też poodwilżową wizytę Moskiewskiego Teatru Artystycznego w 1958 w Warszawie, skomentowaną przez autorkę w słowach: „Może teraz właśnie przyszedł czas, abyśmy z całą powagą i bez uprzedzeń nawiązali wreszcie właściwy kontakt z myślą wielkiego artysty”.

Do ważnych osiągnięć I.S. należy zaliczyć fakt, że redagowała także pierwsze roczniki „Pamiętnika Teatralnego”. Spośród tych zeszytów warto przypomnieć monograficzny tom wydany w 125 rocznicę śmierci Wojciecha Bogusławskiego (1954, z. 3-4) czy poświęcony w znacznej części Brechtowi (1955, z. 1). Na szczególną uwagę zasługuje opracowany po śmierci męża monograficzny numer pisma poświęcony założycielowi „Pamiętnika Teatralnego”. Blisko roczne opóźnienie w ukazaniu się tego obszernego zbioru pozostawało w związku ze starannością przygotowanych do ogłoszenia materiałów poświęconych Leonowi Schillerowi. Wśród rozpraw znalazły się tu m.in. autobiografia i szczególnie ważny, pieczołowicie opracowany przez Eugeniusza Szwankowskiego spis inscenizacji Leona Schillera. W numerze ponadto opublikowano wspomnienia o współpracy z Schillerem Wilama Horzycy, Andrzeja Pronaszki i Zenobiusza Strzeleckiego, a także Jarosława Iwaszkiewicza, Włodzimierza Sokorskiego i Stefanii Skwarczyńskiej. Prezentacji sylwetki Schillera jako kierownika PIS-u dokonał Zbigniew Raszewski, a Julian Lewański zestawił liczne prace Schillera nad teatrem staropolskim. Tadeusz Sivert przygotował artykuł o Muzyce w twórczości Leona Schillera, a Stefania Skwarczyńska obszerną rozprawę o Leona Schillera trzech opracowaniach „Nie-Boskiej komedii” Krasińskiego. Przez rozpiętość tematyczną wymienionych tekstów widać było teatralne horyzonty myśli i pracy badawczej Schillera, a także jego wizję artystyczną sztuki scenicznej, której poświęcił całe życie jako reżyser-inscenizator.

Najkrótszej charakterystyki I.S. i jej późnych relacji z mężem dokonał Edward Krasiński w dobitnych słowach: „Ortodoksyjna, wierząca komunistka. Pod koniec życia Schillera, kiedy kompletnie zdezorientowany zawisł w próżni, była zasłoną, która oddzielała go od rzeczywistości. Ochraniała go – jak wartownik i cenzor.”

Bibliografia

• Próba badań psychologicznych nad grą aktorską, „Kwartalnik Psychologiczny”, t. VII, [jako] Księga Pamiątkowa ku czci Władysława Witwickiego, Poznań 1935;
• Polscy aktorzy o swoich przeżyciach podczas gry. Materiały badań, „Pamiętnik Teatralny” 1967, z. 1 [tu także: wyliczenie publikacji – od 1935, w których autorka przedstawiała materiały i wyniki swoich badań];
• „Praca aktora nad rolą” K.S. Stanisławskiego, Warszawa 1948;
• Stanisławski a teatr polski, Warszawa 1965.

Milan Lesiak