Henryk Barwiński-Hertz
BARWIŃSKI Henryk, właśc. Henryk Teodor Hertz, także Herz, inne pseud. Kirkor, Zwidlicz (23 IV 1877 Warszawa - 8 XII 1970 Warszawa), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Był synem Józefa Hertza, ekonomisty i urzędnika bankowego, i Doroty z domu Libkind, bratem Benedykta Hertza, mężem Leonii Barwińskiej (zob. t. 1), ojcem aktorki Zofii Barwińskiej. Uczył się najpierw w gimn. W. Górskiego w Warszawie, a po śmierci ojca wychowywał się w Kijowie, gdzie w 1897 ukończył gimn. realne. Po powrocie do Warszawy rozpoczął naukę w Klasie Dykcji i Deklamacji przy Warsz. Tow. Muz.; występował też w t. amat. Stow. Miłośników Sceny. Studia aktorskie ukończył z odznaczeniem w 1900; na popisie szkolnym zagrał m.in. Mistrza Henryka ("Dzwon zatopiony"). W sierpniu 1900 występował z zespołem t. pozn. w Ciechocinku (tu debiutował). Na sez. 1900/01 został zaangażowany do T. Polskiego w Poznaniu i występował tu pod pseud. Kirkor; jego pierwsze role to: Zbigniew ("Mazepa"), Albin ("Śluby panieńskie"). W sez. 1901/02 grał, pod własnym nazwiskiem, w T. Polskim w Łodzi oraz z zespołem łódz. w Płocku (sierpień 1902). Ożenił się z aktorką Leonią Urbanowicz (ślub ok. 11 II 1902 w Łodzi); oboje przyjęli pseud. scen. Berwińscy (od nazwiska poety R. Berwińskiego, dziadka Leonii); nazwisko to na afiszach zmieniło formę na Barwińscy i tak już pozostało. Jesienią 1902 (wrzesień-listopad), jako Hertz, występował w zespole T. Absolwentów Warsz. Szkoły Dram., m.in. w Płocku, w 1903-04 w zespole objazdowym B. Bolesławskiego, m.in. w Kielcach, Radomiu, Częstochowie. W tym czasie powołany do wojska, na front wojny ros.-japońskiej, uciekł do Krakowa i w czerwcu 1904 jako Herz wystąpił tu w roli Wilhelma ("Koniec Sodomy") w T. Miejskim. Od października 1904 i nast. przez pierwszą poł. sez. 1904/05, pod pseud. Zwidlicz, grał w krak. T. Ludowym, m.in. Azję ("Azja Tuhajbejowicz"). Od 1905 stale używał pseud. Barwiński. W sez. 1905/06 występował w T. Polskim w Poznaniu, a od czerwca 1906 i w sez. 1906/07 znowu w T. Ludowym w Krakowie, m.in. jako Gustaw-Konrad ("Dziady"), Hans Mathis ("Żyd polski"), Ferdynand ("Intryga i miłość"). Równocześnie studiował rzeźbę u K. Laszczki w krak. ASP; przyjaźnił się wtedy z H. Kuną, który wyrzeźbił go studiującego rolę Irydiona. Następnie przeniósł się do Lwowa; w kwietniu 1908 występował w zespole pn. Parisiana w sali t. Colosseum; w 1908-09 był aktorem zespołu objazdowego T. Pilarskiego pn. Lwowski T. Ludowy. W kwietniu 1909 znowu występował w T. Ludowym w Krakowie (w roli Barona -" Na dnie"); należał również do zespołu tego teatru w sez. 1909/10. W 1910, dzięki poparciu K. Adwentowicza, został zaangażowany do T. Miejskiego we Lwowie i występował w nim do końca sez. 1913/14; w 1913 z t. lwow. był na występach w Paryżu. W 1913-14 współpracował też z lwow. T. Niezależnym (w 1914 reżyserował "Ucztę" Platona w sali Kasyna Miejskiego), a także z t. amatorskimi. Był członkiem Zarządu Związku Artystów i Artystek Teatrów Polskich w Galicji. Latem 1914 rzucił scenę i zaciągnął się do Legionów Pol.; walczył w Pierwszej Brygadzie, dosłużył się st. kapitana piechoty, dwukrotnie został odznaczony Krzyżem Walecznych. Organizował t. legionowy, m.in. wraz z L. Bończą-Stępińskim wyreżyserował i wystawił w końcu lutego 1915 w Białej na Śląsku Cieszyńskim "Warszawiankę" w obecności J. Piłsudskiego i I. Daszyńskiego (sam B. grał Chłopickiego); w 1917 opuścił Legiony po odmowie przysięgi na wierność cesarzowi Austrii. Jesienią 1917 wrócił do Lwowa do zespołu T. Miejskiego i był w nim do końca sez. 1919/20; zaczął tu reżyserować ("Wąsy i peruka", "Murzyn"); z t. lwow. występował gościnnie w Przemyślu (luty 1918, luty i marzec 1919). W 1918 starał się o dyrekcję T. Polskiego w Łodzi (bez powodzenia). Jesienią 1918 reżyserował w T. Powszechnym pod dyr. K. Gereba w Przemyślu. W czerwcu 1920, wraz z S.Michułowiczem, prowadził teatr w Krynicy. W sez. 1920/21 był aktorem i reżyserem T. Polskiego w Poznaniu oraz wykładowcą na Wydz. Dram. tutejszego Państw. Konserwatorium Muzycznego. W sez. 1921/22 grał i reżyserował w T. Miejskich we Lwowie. Na sez. 1922/23 objął dyrekcję T. Miejskiego w Łodzi (zrezygnował w kwietniu 1923). Kierował w tym czasie Szkołą Dram. utworzoną przy t. łódz., był też jej wykładowcą. W sez. 1923/24 znowu grał i reżyserował w T. Miejskich we Lwowie; z zespołem lwow. w poł. grudnia 1923 występował w Stanisławowie, w maju 1924 także w objeździe po prowincji. W pocz. 1924 występował krótko w zespole S. Michułowicza w Kołomyi. W tymże roku grał w filmie pol." Miłość przez ogień i krew". W sez. 1924/25 był aktorem i reżyserem T. Bagatela w Krakowie. W lipcu 1925 zatwierdzono jego kandydaturę na stanowisko dyr. t. lwowskich. W sez. 1925/26 i 1926/27 kierował T. Miejskimi (Wielki i Nowości) we Lwowie; zrezygnował z dyrekcji z powodu trudności finansowych związanych z koniecznością prowadzenia aż trzech działów: dramatu, opery i operetki; ważnym wydarzeniem za jego dyrekcji lwow. było wprowadzenie w 1926 na pol. scenę dramatów E. O'Neilla: "Żądza" i "Pierwszy człowiek". Po odejściu ze Lwowa w 1927 starał się o dzierżawę T. Miejskiego w Bydgoszczy (bez powodzenia). W sez. 1927/28 prowadził wraz z żoną zespół pn. Lwowski Teatr Barwińskich (także: Teatr Objazdowy Barwińskich) i występował z nim m.in. w 1928 w Stanisławowie (4 II) i Przemyślu (8 II). Na sez. 1928/29 (do 31 VIII 1929) ponownie objął dyrekcję scen miejskich we Lwowie (pocz. tylko T. Wielki, a od lutego 1929 także T. Mały); dzielił ją z Cz. Zarembą, który był kier. działu muz. teatrów. Od 15 XII 1929 do 10 II 1930 był kier. artyst. efemerycznego music-hallu Orfeum (w T. Nowości) w Warszawie. W lutym 1930 zaangażował się jako aktor do T. Miejskiego w Lublinie, a w poł. marca t.r. objął jego kierownictwo artyst., jednak jeszcze w tym sez. wyjechał na gościnne występy do T. Polskiego pod kier. W. Czengerego w Rydze, a t. lub. był prowadzony do końca sez. przez ZASP. Jesienią 1930 kierował własnym zespołem pn. T. Objazdowy (używał też nazwy T. Lotny) i występował z nim m.in. w Kielcach (4 IX), Rzeszowie (29 IX), Przemyślu (październik), Zakopanem (22 XI). Jako aktor i reżyser wielokrotnie współpracował z Tow. Dram. Fredreum w Przemyślu, m.in. w 1920, 1927, 1928, 1930 (30 XI 1930 grał gościnnie Chłopickiego w" Warszawiance"). W 1931 w objazdach z K. Adwentowiczem i I. Grywińską grał na prowincji w sztuce" Miłość". Od 1 IV 1931 objął ponownie kierownictwo artyst. T. Miejskiego w Lublinie i sprawował je do końca sez. 1930/31. W sez. 1931/32 (do 31 VII 1932) wraz z żoną dzierżawił od Zarządu Miasta teatr w Lublinie; nadal był jego kier. artyst., ale nie podniósł poziomu tej sceny (brak oryginalnego repertuaru, który opierał się gł. na występach gościnnych zespołów i artystów oraz opery lwow.). W 1933 bezskutecznie starał się o dyrekcję t. łódzkiego. W 1933-39 mieszkał najpierw w Warszawie, potem w Leśnej Podkowie. Przeszedł na emeryturę. Pracował w Wojskowym Instytucie NaukowoOświatowym jako referent do spraw t. żołnierskich. Jako aktor i reżyser współpracował z zespołami amat. o charakterze oświatowym. Stale też współpracował z PR, m.in. prowadził dział audycji dla wojska. W grudniu 1934 w T. Dramatycznym w Warszawie reżyserował "Narzeczonego z wymówieniem". Jubileusz trzydziestopięciolecia pracy artyst. obchodził 2 V 1937 w Powszechnym T. Żołnierza we Lwowie w komedii "Radziwiłł Panie Kochanku". Podczas okupacji niem. w teatrze nie występował. Wraz z żoną brał udział w Warszawie w tajnych koncertach poetyckich organizowanych dla młodzieży. Od maja 1945 do 1947 był referentem do spraw teatru i literatury w Urzędzie Woj. w Poznaniu; z jego inicjatywy i przy współudziale powstały wówczas dwie stałe sceny: w Gorzowie Wielkopolskim i Gnieźnie. W drugiej poł. września 1945 reżyserował "Starego kawalera" na rozpoczęcie sez. 1945/46 w T. Miejskim w Kaliszu. W grudniu 1945 został dyr. i kier. artyst. T. Miejskiego im. Korzeniowskiego w Gorzowie, który inaugurował działalność 5 I 1946 "Starym kawalerem" (w reżyserii B. i z nim w roli Majora); reżyserował tu m.in. jeszcze "Moralność pani Dulskiej" (grał Dulskiego). W 1946 zorganizował objazd t. gorzowskiego w wielu okolicznych miastach (ok. dziewięćdziesiąt przedstawień). Chociaż oficjalnie pozostał dyr. w Gorzowie do grudnia 1946, to właściwie kierownictwo teatru od maja t.r. pozostawił żonie. Sam już od 2 II 1946 został kier. artyst. T. Miejskiego w Gnieźnie i otworzył go 1 V 1946 również "Starym kawalerem". Teatr ten prowadził do 17 III 1947; tu także organizował objazdy. W sez. 1947/48 był aktorem i reżyserem w T. Ziemi Opolskiej w Opolu, 1948/49 w T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu, 1949/50 w T. im. Jaracza w Olsztynie. Od sez. 1950/51 należał stale do zespołu T. Ateneum w Warszawie. W 1952 występował gościnnie w warsz. T. Ludowym w "Kąkolu i pszenicy". Jubileusz sześćdziesięciolecia pracy artyst. obchodził 12 IX 1959; grał Majora ("Fantazy") z zespołem gnieźnieńskim na scenie T. im. Osterwy w Gorzowie. Od 1961 był członkiem zasłużonym SPATiF-ZAS-P. W 1962 przeszedł na emeryturę, lecz w sez. 1962/63 jeszcze w T. Ateneum dogrywał. .
Był cenionym aktorem o tzw. szlachetnym typie urody -wyrazistej twarzy i pięknych oczach, obdarzonym ciepłym, barytonowym głosem. Sukcesy odnosił przede wszystkim w czołowych rolach z wielkiego pol. repertuaru romantycznego, a także w młodopolskich dramatach poetyckich. Często w rolach bohaterskich dublował K.Adwentowicza.W późniejszych latach grywał z powodzeniem role charakterystyczne z których umiał wydobyć dyskretny komizm. Najlepsze swe role zagrał we Lwowie. Już przed I wojną świat. na scenie lwow. wyrobił sobie dobrą pozycję i występował m.in. w 1912 jako: Irydion ("Irydion") Jan ("Wawrzyny"), Chłopicki ("Warszawianka"), Poeta ("Wesele"), w 1913: Meleager ("Meleager"), Gustaw-Konrad ("Dziady"), a po powrocie do Lwowa m.in.: Kordian ("Kordian", 1918), Hrabia d`TAntraigues ("Sutkowski", 1919). W sez. 1920/21 w Poznaniu grał m.in. Kostryna ("Balladyna") i Don Fernanda ("Cyd"). W l. późniejszych do najważniejszych jego ról należały: Wielki Książę Konstanty ("Noc listopadowa", 1923), Doktor Kierżencew ("Myśl", 1924), Hetman i Horsztyński ("Horsztyński"), Naczelnik policji ("Róża", 1927), Ksiądz Piotr ("Dziady", 1928), Ojciec ("Niespodzianka", 1929); ponadto grał m.in. Romea ("Romeo i Julia"), Zbigniewa i Wojewodę ("Mazepa"), Karola Moora ("Zbójcy"), Poloniusza ("Hamlet"), Oswalda ("Upiory"), Helmera ("Nora"). Po II wojnie świat. z ważnych jego ról należy wymienić z Olsztyna Profesora Okajemowa ("Maszeńka") i Horacego Giddensa ("Lisie gniazdo") - obie postaci b. autentyczne, pełne naturalności, prostoty i umiaru. W warsz. T. Ateneum grał już tylko drugoplanowe (od 1952 tracił wzrok), niewielkie, lecz wyraziste postaci, m.in. takie, jak: Doktor Mizantropski ("Spazmy modne"), Lord Major Londynu ("Chatterton"), Arcybiskup Yorku ("Ryszard III") - ostatnia rola. Reżyserował od ok. 1920, najwięcej w czasie swych dyrekcji lwow.; najważniejsze insc. we Lwowie to: "Szkota żon" i "O skibę" (1922), "Noc listopadowa" (1923), "Jak wam się podoba" (1924), "Uciekła mi przepióreczka" (1925)," Zaczarowane koło" (1926), "Horsztyński" (1927), "Dziady" (1928), "Niespodzianka" (1929). Był zwolennikiem autonomii sztuki reżyserii, "znacznej samodzielności reżysera wobec utworu i jego didaskaliów - zwłaszcza w dążeniu do wypracowania polskiego stylu gry i reżyserii" (K.A. Lewkowski). Po II wojnie świat. reżyserował najwięcej w Gnieźnie, np." Radców pana radcy", "Nikt mnie nie zna", "Pana Dama-zego"; w Opolu wystawił m.in. "Szczęście Frania", w Toruniu -" Cyda", "Rewizora". Uzdolniony plastycznie, był autorem wielu rysunków przedstawiających ludzi teatru - szkiców portretowych i karykatur, np. z okresu służby w Legionach, wyd. w albumie w 1924 w Krakowie. Wydał też album litografii pt. " Woyska Polskiego konterfektów gładkich 20 gwoli uciechy...", Kraków 1915. Pozostawił w rękopisie dwa zbiory wspomnień: "Sylwety, karykatury i gawędy teatralne" (w Ossolineum) i "Melpomena w służbie Pallady". Wspomnienia wojenne aktora z lat 1914-20 (własność rodziny) oraz pracę "Kto i co napisał w Polsce dla sceny" (maszynopis w IS PAN).
Bibl.: Almanach 1970/71; Dąbrowski: Na deskach t. 1; Felczyński: Fredreum s. 129, 141, 156, 157, 168, 170, 171, 197, 198, 330; Hahn: Shakespeare w Polsce; Jego siła (M. Gawarecka); Koller: Gawędy; Konarska-Pabiniak: Repertuar; Krasiński: Warsz. sceny; Kwiatkowski: Tu PR Warszawa; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Mykita-Glensk; Olszewski: Śląska kronika (tu błędnie Eugeniusz); Scena pol. w Łodzi; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 356, 371, 373, 411; Stokowa: Wyspiański; Teatr przy ul. Cegielnianej (K.A. Lewkowski); T. pol. 1890-1918, zabór austr. i pruski; Warnecki; Wilski: Szkolnictwo; Gaz. Lwow. 1914 nr 78, 134; Gon. Łódź. 1901 nr 222; Kur. Codz. 1902 nr 42; Kur. Warsz. 1923 nr 115, 1929 nr 345, 1930 nr 64, 1937 nr 122; Nowa Reforma 1920 nr 154; Pam. Teatr. 1977 z. 3 s. 398-399; Rocz. Lub. 1970, Lublin 1971 s. 139-143 (M. Gawarecka); Scena i Szt. 1908 nr 16; Świat 1959 nr 39 (il.); Teatr 1952 nr 4, 1959 nr 18 (il.), 1971 nr 7 (il.); Życie Warsz. 1970 nr 295; Afisze, Uniw. w Poznaniu; Afisze, programy i wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.), ZASP; Albumy wycinków prasowych, własność rodziny B.; H. Barwiński: Sylwety, karykatury i gawędy teatralne, Ossolineum rkps. sygn. 13973/11; Kułaga: T. Bagatela; Mika; Program jubileuszowy Państw. T. im. Fredry w Gnieźnie pt. "60 lat pracy teatralnej Henryka Barwińskie-go", Gorzów Wielkopolski 12 IX 1959 (il.); Wosiek: Teatry lud.; Wosiek: Teatry objazdowe; Wywiad z Zofią B., IS PAN.
Ikon.: J. Molga: Portret, olej, 1951 - własność rodziny B. Warszawa; H. Kuna: Portret pt. "Irydion", brąz, 1906, odlewy - MTWarszawa, MNKraków, MNPoznań, MNSzczecin, Muzeum Okręgowe Białystok, Muzeum Górnośląskie Bytom, Muzeum Pomorza Środkowego Słupsk, Muzeum Mazowieckie Płock, repr. katalog: Artyści Teatru Polskiego w Warszawie w rzeźbie i medalierstwie, Warszawa wrzesień 1988; H. Barwiński: Autoportrety (cztery): B., rys., B" rys., ok. 1910, repr. pocztówka, B. jako Sołtys Pietrzak (Zwycięstwo), rys. kolor. i B. jako Profesor (Maszeńka), rys., oł. - własność rodziny B. Warszawa; J. Chmieliński: Portret, rys. - własność rodziny B. Warszawa; J. Walker: Portret, szkic, oł., 1956 - własność rodziny B. Warszawa; NN: Portret, rys. - własność rodziny B. Warszawa; F. Ryli: Portrety (dwa), karyk., rys., tusz - MTWarszawa; Fot. - Arch. Dok. Mech., Bibl. Nar., IS PAN, MTWarszawa, PWST Warszawa, ZASP.
Film.: Fragm. kroniki film. z 1960, Arch. WFD.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
