Osoby

TEKSEL, Texel, Józef Grzegorz (12 marca 1839 Łomża – 28 maja 1904 Łódź), aktor, śpiewak, dyr. teatru.

Był synem stolarza Karola Teksla i Weroniki z Kędzierskich, mężem najpierw Marii Teksel (ślub 20 sierpnia 1865 w Warszawie), później Karoliny Teksel (ślub ok. 1880), ojcem Marii Aleksandry Teksel. Do szkoły uczęszczał w Łomży. Debiutował w marcu 1857 w zespole Pawła Ratajewicza w Radomiu w roli Lokaja (Mizantrop i druciarz). W zespole tym na stanowisku drugiego amanta pozostał do 1865 i występował m.in. w Kielcach, Busku, Solcu i Łęcznej (1857), Płocku (1858), Brześciu Litewskim, Kobryniu, Siedlcach (1858–59), Krasnymstawie (1860), oraz wielokrotnie w Lublinie (1857–58, sez. 1859/60, 1860/61, 1862, 1864–65).

W 1865 debiutował w Warszawskich Teatrach Rządowych: 26 czerwca w roli Corbineau (Sto za sto), a 30 czerwca jako Jegomość (Pewien jegomość i pewna jejmość). Zaangażowany, pozostał jednak w WTR tylko do 6 września 1865 występując m.in. w rolach: Alfreda (Morderca), Timoleona (Nic bez przyczyny), Ferdynanda (Za piękny). We wrześniu 1865 wyjechał z Warszawy i wrócił do zespołu Pawła Ratajewicza, u którego występował w 1866 m.in. w Lublinie, Radomiu, Łomży i Suwałkach. W sez. 1866/67 był w zespole Anastazego Trapszy w Lublinie, w 1867 występował z nim w Lublinie, Radomiu, Piotrkowie, Łodzi, Kaliszu.

W 1868^[1], po gościnnych występach (8–25 maja), został zaangażowany do t. lwow., jednak wiosną 1869 znów powrócił do Pawła Ratajewicza i grał między innymi w Kielcach. W październiku tego roku zaangażował się ponownie do zespołu Anastazego Trapszy i występował m.in. w styczniu 1870 w Kaliszu. W 1870–72 (do marca 1872) grał w Lublinie, początkowo u Pawła Ratajewicza, później u Anastazego Trapszy; w lecie 1871 nadal u Anastazego Trapszy w warsz. t. ogr. Tivoli, będąc tu także kierownikiem artystycznym.

W 1872 z Zygmuntem Sarneckim zorganizował zespół, z którym od 2 maja tego roku dawał przedstawienia w Lublinie, a 11 czerwca wyjechał na występy do Siedlec (czerwiec), Łomży i Suwałk (sierpień, wrzesień). 22 lipca 1872 Z. Sarnecki wycofał się ze spółki i odtąd Teksel prowadził zespół samodzielnie objeżdżając z nim wiele miast Królestwa Pol., w sez. letnich organizując najczęściej przedstawienia w warsz. t. ogródkowych. W 1873 dawał przedstawienia w Radomiu, Łomży, Piotrkowie (14 kwietnia – 22 maja), Łodzi, Częstochowie (do 3 czerwca), w warsz. t. ogr. Eldorado (13 czerwca – 13 września), znowu w Łomży, Lublinie i Płocku (od 2 października do 29 marca 1874), w 1874 w Płocku (do 29 marca), Piotrkowie (od 6 kwietnia do początku czerwca) i warsz. t. ogr. Eldorado (12 czerwca – 30 września), w 1875 w Kaliszu (od poł. stycznia), Łodzi (maj) i w warsz. t. ogr. Eldorado (1 czerwca – 30 września). Od jesieni tego roku z A. Lubiczem miał prowadzić zespół w Lublinie, ale zamiaru, mimo anonsów prasowych, nie zrealizował. W sez. 1875/76 dawał przedstawienia w Płocku (początkowo przy współudziale A. Lubicza, od grudnia do marca sam), a od marca 1876 występował w zespole pod dyr. Anastazego Trapszy m.in. w Lublinie. W lecie 1876 był dyr. warsz. t. ogr. Alhambra (30 maja–30 września), potem dyr. w Częstochowie (ok. 15 października – ok. 15 listopada), Radomiu (18 listopada – ok. 26 grudnia), w sez. 1876/77 w Kielcach (30 grudnia – 27 kwietnia), w 1877 w Kielcach (do 27 kwietnia, Radomiu (2 – ok. 25 maja), w warsz. t. ogr. Eldorado (30 maja – 30 września).

W 1877 przybył do Łodzi, gdzie z jego inicjatywy wybudowany został t. przy hotelu Victoria. Teatr ten, znany później pn. T. Victoria, objął na sez. 1877/78, na inaugurację (2 października 1877) wystawiając operę Paziowie królowej Marysieńki. Już jednak w lutym 1878 zespół T. opuścił Łódź, udając się na występy do Piotrkowa (7 lutego – 16 kwietnia), Częstochowy (kwiecień), Kalisza, Warszawy (t. ogr. Belle Vue; od 30 maja do 30 września), Radomia, Kielc (październik) i Siedlec.

Planując osiedlenie się w Łodzi i założenie tu stałego t. pol., T. powrócił potem do tego miasta i od 3 grudnia 1878 objął ponownie dyrekcję t. łódz., kupując jego gmach od dotychczasowego właściciela. Nie pozostał tu jednak długo. „Widocznie potrzeba stałego teatru nie stała się jeszcze koniecznością dla większości łodzian. Wielbicieli teatru było za mało, żeby zapewnić frekwencję przez cały rok. Teksel nie otrzymał żadnej pomocy ze strony społeczeństwa, ani władz, a z małych dochodów nie był w stanie pokryć kosztów prowadzenia teatru, wobec czego musiał dalej wędrować, aby zmniejszyć niedobory” – pisał J. Leszczyński.

Już w styczniu 1879 wyjeżdżał z zespołem na występy do Kielc (był tu od 5 stycznia do 8 kwietnia), a od 14 kwietnia do 25 maja tego roku dawał przedstawienia w Piotrkowie. Od 1 czerwca do 30 września 1879 prowadził warsz. t. ogr. Belle Vue. W 1880 znowu był przez krótki czas dyr. t. w Łodzi; w tymże roku występował ze swym zespołem w Kaliszu i w warsz. t. ogr. Cyrk (5–9 maja) i Belle Vue (10 maja – 30 września).

Powracał do Łodzi jeszcze nieraz; m.in. dawał tu przedstawienia od 12 lutego do 1 marca 1881. W ciągu następnych kilku miesięcy nie miał własnego zespołu. Od 15 września do ok. 25 października 1881 był dyr. w Częstochowie, od 29 października do 19 grudnia dyr. t. w Lublinie; w końcu grudnia 1881 na sez. 1881/82 przeniósł się do Częstochowy, stąd znowu do Łodzi i do Kielc (był tu od 23 lutego do 23 marca 1882). 19 marca 1882 obchodził w Kielcach jubileusz dwudziestu pięciu lat pracy scenicznej. Z kolei prowadził zespół w Radomiu (do 15 maja) i Lublinie (8 czerwca – 14 września 1882). 30 czerwca 1882 podpisał w Warszawie koncesję na prowadzenie w Petersburgu stałego t. pol.; 19 września tego roku wyjechał tam z zespołem i wraz z F. Wesołowskim prowadził t. do 27 lutego 1883. Od 8 czerwca 1883 występował w Lublinie. Następnie wycofał się ze sceny i w lipcu tego roku założył w Warszawie przy ul. Bielańskiej restaurację i piwiarnię.

Wkrótce jednak powrócił do t. i w lecie 1884 zorganizował nowy zespół. Od 9 października 1884 występował z nim w Sosnowcu. Na sez. 1884/85 objął dyrekcję T. Victoria w Łodzi. W lecie 1885 prowadził warsz. t. ogr. Belle Vue (31 maja – 15 września), a w sez. 1885/86 znowu łódz. T. Victoria. 8 stycznia 1886 zespół T. wyjechał z Łodzi do Kielc i był tu zapewne do kwietnia, później występował w Radomiu, a latem w warsz. t. ogr. Belle Vue (1 czerwca – 12 września) i Promenada (4–19 września). W sez. 1886/87 (od 22 września do 26 maja) prowadził t. w Lublinie, w sez. 1887/88 znowu w Łodzi (na pewno do końca maja 1888). Wiosną 1888 występował również ze swym zespołem w Sosnowcu, od 31 maja do 12 września tego roku w warsz. t. ogr. Wodewil. Jesienią 1888 dawał przedstawienia w Piotrkowie (od 22 września i w październiku), Radomiu (od 1 października), potem w Sosnowcu, następnie w Mrozach i Kaliszu, gdzie był jeszcze w marcu 1889.

Od 8 maja 1889 zespół T. występował przez miesiąc we Włocławku, a w czerwcu wyjechał do Odessy, gdzie dawano przedstawienia latem przez ok. dwa miesiące. Wiadomo, że w tym okresie wyjeżdżano także na występy do Kiszyniowa. W Odessie T. nie zyskał powodzenia i we wrześniu 1889 przekazał swój zespół S. Trapszy. Od 15 do 21 listopada 1890 występował w Warszawskich Teatrach Rządowych, m.in. w roli Poulardota (Zielona wyspa, czyli Sto dziewic), został jednak surowo oceniony przez krytykę i wkrótce wyjechał do Łodzi. Od 1890 do 1904 w t. łódz. pełnił funkcję kasjera, na scenie występując w tym okresie tylko sporadycznie. 3 marca 1892 w roli Władysława Manowskiego (Mentor) obchodził w Łodzi jubileusz trzydziestopięciolecia pracy. W sez. letnim 1892 występował z zespołem łódź. pod kier. Cz. Janowskiego w warsz. t. ogr. Belle Vue; od 31 marca do 24 kwietnia 1894 grał w Lublinie, w maju tego roku w Siedlcach, następnie w Kaliszu, w lecie 1894 w warsz. t. ogr. Wodewil. Ostatni raz wystąpił w Łodzi, w roli Timoleona (Nic bez przyczyny); grał ją 10 grudnia 1897 na jubileusz czterdziestolecia swej pracy aktorskiej. W marcu 1899 kierował przedstawieniami amatorskimi Chrześcijańskiego Tow. Dobroczynności w Łodzi na Księżym Młynie. W 1903 prowadzał jeszcze t. ludowy występujący w lecie w łódz. parku Źródliska. Ostatnie lata życia spędził w niedostatku.

Był jednym z najruchliwszych i najbardziej renomowanych dyr. prowincjonalnych zespołów w Królestwie Pol. drugiej poł. XIX w. Doświadczony, przedsiębiorczy, pełen pomysłów i talentów organizacyjnych, Teksel grupował przez wiele lat w swym zespole najlepszych na prowincji aktorów i śpiewaków. Prowadził przeważnie zespół „dramatyczno-operetkowo-operowy”, z naciskiem położonym na t. muzyczny. Wystawiał cieszące się dużym powodzeniem widowiska muz., przede wszystkim operetki i wodewile.

Doniosłą rolę odegrał przy organizowaniu stałej sceny pol. w Łodzi jako inicjator wybudowania T. Victoria, potem dzięki wielokrotnym odwiedzinom swego zespołu w tym mieście. Sam był niezłym aktorem komediowym i operetkowym. Początkowo występował w rolach amantów, śpiewał w operetkach, później przejął role zdecydowanie komiczne, charakterystyczne. Wymienić należy między nimi takie jak: Henryk (Rita Hiszpanka), Lubomir (Pan Geldhab), Hrabia (Okno na pierwszym piętrze), Parys (Piękna Helena), Genio (Pan Damazy), Placyd (Piosnka wujaszka), Żupan (Baron cygański), Alfons (Raptus), Major (Damy i huzary), Rejent (Zemsta), Twardosz (Dożywocie), Klapkiewicz (Przed ślubem), Midas i Menelaus (Piękna Helena).

Bibliografia

Dąbrowski: Teatr w Lublinie; Estreicher: Teatra; Filler : Melpomena (il.); Gliński: Teatr w Petersburgu I; Kaszyński: Dzieje sceny kaliskiej; Krzesiński: Koleje życia s. 370, 380, 385, 389, 390, 400, 403,412, 421, 426, 430, 432, 433; Milaszewski: Spraw. 1864–69; Olszewski: Z kronik teatr.; Scena pol. w Łodzi s. 13–15; Wspomnienia aktorów; Dz. łódz. 1886 nr 5, 14; Echo 1877 nr 9, 1881 nr 245; EMTA 1889 nr 291, 1890 nr 373, 1892 nr 129; Gaz. kiel. 1876 nr 82, 99, 1877 nr 34, 39,42,1879 nr 3,13,1881 nr 75,1882 nr 16–24, 37; Glos rob. 1966 nr 72; Gon. łódz. 1903 nr 152; Kaliszanin 1876 nr 3; Kraj 1882 nr 17; Nasza Scena 1961 nr 8 (J.Leszczyński); Rozwój 1901 nr 225; Teatr 1948 nr 6–8 (S. Dąbrowski); Tydzień piotr. 1878 nr 6–15; Tyg. ilustr. 1904 nr 24; Ziemia Kujawska 1968, odb. (S. Dąbrowski s. 63); Afisze, Bibl. Jagiell., WAP Łódź; Chomiński; Jasiński; Krogulski; Krzesiński: Raptularz.

Ikonografia

NN: Portret (tbl. Truppa Teatru Eldorado),lit.,repr. Mucha 1875 nr 31.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Józef Teksel w notatkach Władysława Krogulskiego

Texel Józef, widocznie, iż stanowisko dyrektora teatru prowincjonalnego nie jest znów tak bardzo godnym zazdrości i nie zawsze rzeką mlekiem i winem płynącą, bo chyba nie było ruchliwszego przedsiębiorcy nad Texla, od Petersburga do najmniejszego zakątka w kraju znanego jako bardzo sympatycznego człowieka i aktora. A również ani ta praca, ani zabiegi i starania nie zapewniły mu przyszłości swobodnej i niezależnej. Gdyby tyle zdolności, sprytu, czasu poświęcił innemu zawodowi niescenicznemu, zwłaszcza przy towarzyszącym mu wiecznie jasnym poglądzie na ludzi i okoliczności, a co najważniejsze [przy] sprzyjającym mu szczęściu przez długie lata, byłby milionerem. Ale teatr to niewdzięczna niwa. Można jeszcze jako tako wegetować, ale samemu, bez rodziny i bez żadnych wybryków – zaś teatr jako przedsiębiorstwo to rzecz bardzo krucha. Na jej dnie [leży] zawsze rozczarowanie, niewdzięczność, zniechęcenie i żal za straconymi latami, niby dla idei, a pokazuje się, iż to było więcej dla fantazji. Może być, iż to tak tylko u nas się dzieje, gdyż nasze stosunki teatralne prowincjonalne są przecież okropne. Texel, gdyby pozostał na naszej scenie na stałe, przy zdolnościach i bardzo przyjemnej powierzchowności byłby wybornym lekkim amantem, zanim by nie przeszedł z latami na role komiczne. A przy bardzo ładnym tenorowym głosie w utworzonej w owe czasy operetce przy wielkiej scenie byłby nieoszacowanym nabytkiem. To żadnej nie ulega wątpliwości, jak i to, iż byłby przez wszystkich lubiany, gdyż posiadał dar podobania się ludziom.

Władysław Krogulski, Notatki starego aktora. Przewodnik po teatrze warszawskim XIX wieku, wybór i oprac. Dorota Jarząbek-Wasyl, Agnieszka Wanicka, Kraków 2015, s. 537.