Osoby

JAN PUGET (PUSZET)
Pseudonimy i kryptonimy: Puget, Łukasz Balb, mrówkojad, peyot.
ur. 20 XII 1927 r. w Krakowie, zm. 21 IV 1993 r. w Warszawie.
Krytyk teatralny i literacki, eseista, tłumacz, kierownik literacki wielu teatrów lalkowych w Polsce.
Potomek arystokratycznej rodziny Pugetów, słynącej z kultywowania artystyczno-intelektualnych tradycji. Syn rzeźbiarza i profesora Akademii Sztuk Pięknych Jacka Pugeta i Zofii ze Szczęsnowiczów. Brat Franciszka Pugeta - aktora, lalkarza i reżysera. Wnuk Ludwika Pugeta (vel Puszeta) - rzeźbiarza, historyka i krytyka sztuki, felietonisty.
Ze względu na profesję ojca i dziadka Jan Puget dorastał w otoczeniu artystycznych i intelektualnych środowisk przedwojennego Krakowa. W czasie wojny jako młody chłopak działał w konspiracji, uczestniczył też w akcjach organizacji "Żegota". Piętno odcisnęło na nim aresztowanie, a następnie śmierć dziadka, Ludwika Pugeta, który zginął w obozie koncentracyjnym w Auschwitz w 1942.
Tuż po wojnie, w 1946, Jan Puget rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, studiował m. in. polonistykę, socjologię i historię. W 1949 zaczął studiować również rzeźbę na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, a następnie malarstwo i historię sztuki w Krakowie. W latach pięćdziesiątych zamieszkał w Warszawie, tam też w 1952 rozpoczął współpracę z Ministerstwem Kultury i Sztuki, dla którego recenzował zgłoszone do wystawienia sztuki teatralne. Już wówczas Puget dał się poznać jako recenzent o znakomitym warsztacie technicznym oraz rozległej wiedzy z zakresu estetyki i historii teatru.
W latach 1954-1955 związany był z Teatrem Guliwer w Warszawie, a w 1958 objął na jeden sezon stanowisko kierownika literackiego w Teatrze "Pinokio" w Łodzi. W kolejnych latach pełnił funkcję kierownika lub konsultanta literackiego w następujących teatrach: Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie (1959-1960), Bałtycki Teatr Dramatyczny im. Juliusza Słowackiego w Koszalinie (1960-1961), Teatr Lalek "Czerwony Kapturek" w Olsztynie (1962-1980), Teatr Lalka w Warszawie (1975-1977).
Zainteresowania teatralne Pugeta od początku wiązały się przede wszystkim z teatrem lalkowym. Był autorem licznych przekładów sztuk dla dzieci - tłumaczył z języka francuskiego ("Autogrzmot", "Czerwony osiołek", "Zwinna wiewiórka", "Samba", "Teatrzyk" J. L. Temporal), czeskiego ("Kozalinka" A. Tomasova, "Bajka o dobrym smoku" L. Dvorsky, "Wojna o echo" V. Pospišilova, "4 x Smok" M. Masatova) i rosyjskiego ("Przygody Pifa" M. Astrachan i J. Żukowskaja). W 1976 otrzymał dyplom honorowy IV Festiwalu Telewizyjnego Widowisk Lalkowych za literackie walory przekładu sztuki Vlasty Pospišilovej "Wojna o echo". Został również uhonorowany odznaką "Zasłużony Działacz Kultury". Był autorem licznych adaptacji, a także tekstów piosenek do wybranych przedstawień teatrów lalkowych. W 1976 został członkiem Związku Literatów Polskich.
Debiut Pugeta jako krytyka literackiego miał miejsce w 1953 na łamach dolnośląskiego dziennika "Słowo Polskie", wydawanego we Wrocławiu. Po przeprowadzce do Warszawy związał się z redakcją tygodnika społeczno-literackiego "Po Prostu", który ze względów politycznych został zamknięty w 1957. Począwszy od drugiej połowy lat pięćdziesiątych Puget regularnie publikował recenzje teatralne, eseje oraz szkice teoretyczno-historyczne na temat teatru. Współpracował zarówno z redakcjami czasopism specjalistycznych ("Teatr Lalek", "Ekran. Tygodnik Ilustrowany", "Proscenium"), jak również z periodykami o charakterze ogólnokulturalnym ("Życie Literackie", "Współczesność", "Kultura", "Odra", "Kontrasty"). W czasie swej pracy w olsztyńskim Teatrze Lalek "Czerwony Kapturek" przez wiele lat pisze artykuły i recenzje dla lokalnej prasy Warmii i Mazur - tygodnika "Panorama Północy" oraz miesięcznika kulturalnego "Warmia i Mazury". Był również autorem licznych tekstów do programów teatralnych, festiwalowych, wydawnictw jubileuszowych oraz katalogów wystaw.
Na tle powojennej krytyki teatralnej Puget wyróżnia się jako autor specjalizujący się w konkretnym gatunku sztuk widowiskowych. Większość jego tekstów krytycznych stanowią recenzje spektakli teatrów lalkowych oraz szkice problemowe poświęcone sztuce lalkarskiej. Pozostawało to w zgodzie z pozostałymi obszarami jego aktywności zawodowej - pracą kierownika literackiego w teatrach lalkowych oraz tłumacza sztuk dla dzieci. W latach 1958-1967 Puget był członkiem kolegium redakcyjnego czasopisma "Teatr Lalek", wydawanego przez Polski Ośrodek Lalkarski POLUNIMA. To właśnie w tym piśmie, z którym związany był aż do końca lat osiemdziesiątych, opublikował najwięcej znaczących recenzji oraz tekstów krytycznych poświęconych zagadnieniom teatru lalkowego.
W swoich recenzjach wykazywał się nie tylko rzetelnością, ale także bardzo dobrą znajomością rzemiosła oraz tajników sztuki lalkarskiej. Szczegółowe analizy przedstawień poprzedzał zwykle ogólną refleksją na temat stanu polskiego lalkarstwa. Przyglądał się najważniejszym tendencjom inscenizacyjnym w zakresie tej formy widowiskowej oraz skrupulatnie analizował kierunki jej rozwoju. W jego tekstach krytycznych znaleźć można szczegółowe opisy dotyczące charakterystyki i wykonania lalek, uwagi dotyczące aktorskich interpretacji ról, a także oceny zastosowanych technik animacyjnych. Dużo miejsca zajmują także komentarze dotyczące pozostałych elementów dzieła teatralnego, takich jak scenografia, muzyka czy choreografia.
Teatru lalkowego Puget nie traktował nigdy z pobłażaniem, a wręcz przeciwnie - dostrzegał w nim ogromny potencjał i szansę na odrodzenie się literackiego ducha teatru. Dużą wagę przywiązywał do tekstu - receptę na udane przedstawienie widział we właściwym odczytaniu konwencji i stylu utworu literackiego. Ponadto zwracał uwagę na sposób budowania i prowadzenia postaci, nieustannie poszukując "idealnego" bohatera teatru dziecięcego.
Puget na bieżąco śledził repertuary polskich teatrów lalkowych, dając świadectwo ich działalności i rozwoju. Recenzował spektakle Teatru Lalek "Groteska" w Krakowie, Teatru Dzieci Zagłębia w Będzinie, Teatru "Lalka" w Warszawie, Teatru Lalek "Arlekin" w Łodzi, Teatru Lalek "Banialuka" w Bielsku-Białej, Teatru Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku, Teatru "Czerwony Kapturek" w Olsztynie. Regularnie odwiedzał i wspierał na łamach prasy Teatr Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, Teatr Lalek "Świerszcz" w Białymstoku czy wreszcie Podhalański Teatr Lalek w Rabce. Był niezwykle aktywnym obserwatorem i komentatorem życia teatralno-lalkarskiego w Polsce. Zdawał relacje z najważniejszych festiwali i wydarzeń branżowych, takich jak Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej w Bielsku-Białej, Ogólnopolski Festiwal Teatrów Lalek w Opolu, Telewizyjny Festiwal Widowisk Lalkowych, Puławskie Spotkania Lalkarzy, Spotkania Teatrów Lalek Polski Wschodniej, Festiwal Teatrów Lalek Polski Północnej czy Ogólnopolski Festiwal Sztuk Historycznych w Teatrach Lalek w Szczecinie. Stan polskiej sztuki lalkarskiej nieustannie konfrontował z dokonaniami zagranicznych zespołów - był m. in. pod silnym wrażeniem chińskiego teatru lalek, którego występy oglądał w 1957. Uczestniczył w wystawach, kongresach i imprezach okolicznościowych poświęconych sztuce lalkarskiej. Świadectwem jego zaangażowania w życie artystyczne środowiska lalkowego są nie tylko w liczne recenzje, ale także teksty jubileuszowe, teksty w katalogach wystaw, materiały konferencyjne i notatki prasowe.
W swych tekstach krytycznych niejednokrotnie dawał wyraz własnym poglądom na sztukę lalkarską. Uważał, że o jej kunszcie decyduje warsztat aktora-animatora. Nierzadko ubolewał nad kondycją współczesnego teatru lalkowego, zarzucając mu degradację sztuki aktorskiej na rzecz monumentalnego, nastawionego na "efekt" teatru reżyserów. Nie był przeciwnikiem teatralnych eksperymentów i nowoczesnych środków wyrazu, o ile nie przysłaniały one najważniejszych według niego "osób teatru": aktora i lalki.

Bibliografia podmiotowa:
Bibliografia ogólna: "Po Prostu" 1956-1957; "Orka" 1958; "Teatr Lalek" 1958-1966, 1969-1970, 1983; "Życie Literackie" 1958, 1963, 1973-1974, 1976, 1978; "Współczesność" 1959, 1961, 1964; "Panorama Północy" 1960-1964, 1968; "Proscenium" 1963; "Odra. Miesięcznik Społeczno-Kulturalny" 1957, 1963; "Warmia i Mazury. Miesięcznik Kulturalny" 1964, 1966, 1968; "Kontrasty. Miesięcznik Społeczno-Kulturalny" 1969-1970, 1972-1973; "Tygodnik Kulturalny" (Warszawa) 1969, 1972; "Kultura" 1974-1975; "Ekran. Ilustrowany Tygodnik" 1975-1976; "Tygodnik Powszechny" 1984.
Bibliografia szczegółowa:
1) Recenzje w czasopismach: Chiński teatr lalek, "Teatr Lalek" 1957/1958 nr 2; Dwa warsztaty, [G. Lorca "Romans Perlimplina i Belisy", reż. L. Śmigielski, Teatr Groteska w Krakowie, 23.11.1957], "Teatr Lalek" 1958, nr 5; Gdzie kozy kują, tam drwa lecą ["Krawiec Niteczka" wg K. Makuszyńskiego, reż. J. Dorman, Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, 30.06.1958], "Współczesność" 1959, nr 3; Musztarda po Lewiatanie, [relacja z Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu, 1959], "Współczesność" 1959, nr 17; Pokaz w Arlekinie [relacja z konkursu dla lalkarzy solistów w Teatrze Lalek "Arlekin" w Łodzi, 1959], "Teatr Lalek" 1959, nr 7; [Występy teatru marionetek z Pragi], "Teatr Lalek" 1959, nr 7; Nowe szaty króla [reż. K. Niesiołowski, Teatr Lalki i Aktora "Baj", 5.09.1959], "Teatr Lalek" 1960, nr 10; Ohey [S. Mrożek, "Męczeństwo Piotra Ohey'a", reż. Z. Jaremowa, Teatr Lalek "Groteska" w Krakowie, 20.12.1959], "Teatr Lalek", 1960, nr 11; Narodziny bohatera [J. Wilkowski "Tymoteusz Rimcimci", reż. J. Wilkowski i E. Staniecka, Teatr "Lalka" w Warszawie, 25.03.1960], "Teatr Lalek" 1960, nr 14; Pieśń o Lisie [J. W. Goethe "Pieśń o Lisie", reż. W. Wieczorkiewicz, Teatr Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, 3.04.1961], "Teatr Lalek" 1961, nr 17-18; Pantomima na Zabradli, "Życie Literackie" 1963, nr 4; [Festiwal Teatrów Lalek Polski Północnej w Toruniu], "Panorama Północy" 1963, nr 28; Zwyrtała w Lublinie ["O Zwyrtale muzykancie" wg K. Przerwy-Tetmajera, reż. J. Wilkowski, Teatr Lalki i Aktora w Lublinie, 13.05.1963], "Teatr Lalek" 1963, nr 25/26; Zabawa z Tygryskiem i piratami [H. Januszewska "Tygrysek i piraci", reż. W. Wieczorkowski, Teatr Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, 17.11.1963], "Teatr Lalek" 1964, nr 28; Latający wiatrak [reż. M. Zarzecki, Teatr Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku, 21.06.1964], "Teatr Lalek" 1964, nr 30; Scenografia węgierskiego teatru lalek, "Teatr Lalek" 1965, nr 34; [Spotkania Teatrów Lalek Polski Wschodniej - sprawozdanie], "Teatr Lalek" 1966, nr 35; Lalka z kufra [teatr lalek za granicą], "Teatr Lalek" 1966, nr 36; "Bamba" w poznańskim "Marcinku" [J. Ośnica "Bamba w oazie Tongo", reż. W. Wieczorkiewicz, Teatr Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, 20.08.1966], "Teatr Lalek" 1966, nr 37/38; Konkursowe nadzieje [relacja z Konkursu Małoobsadowych Przedstawień w Teatrach Lalek w Warszawie], "Teatr Lalek" 1966, nr 37/38; Legendy Zodiaku [reż. M. Zarzecki, N. Gołębska, Teatr Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku, 22.12.1965], "Teatr Lalek" 1966, nr 37/38; Wśród Lalek Polski Północnej, "Panorama Północy" 1968, nr 49; Spotkania Teatrów Lalek Polski Wschodniej w Kielcach [sprawozdanie], "Kontrasty" 1969, nr 8; Ogólnopolski Festiwal Teatrów Lalek w Opolu [sprawozdanie], "Teatr Lalek" 1970, nr 2; Zwyrtała na Podhalu ["O Zwyrtale muzykancie" wg K. Przerwy-Tetmajera, reż. J. Piekarska, Teatr Lalek w Rabce, 20.05.1970], "Teatr Lalek" 1970, nr 4; Kartoteka [reż. K. Rau, Białostocki Teatr Lalek, 26.02.1972], "Kontrasty" 1972, nr 4; Puławskie Spotkania Lalkarzy [sprawozdanie], "Tygodnik Kulturalny" 1972, nr 29; Historia na barkach lalki [sprawozdanie z Ogólnopolskiego Festiwalu Sztuk Historycznych w Teatrach Lalek w Szczecinie], "Życie Literackie" 1973, nr 5; Spotkania Teatrów Lalek Polski Wschodniej w Rzeszowie [sprawozdanie]; "Kontrasty" 1973, nr 11; Teatr na sznurku [relacja z wystawy]; "Życie Literackie" 1974, nr 35; Telewizyjny Festiwal Widowisk Lalkowych [sprawozdanie], "Ekran. Ilustrowany Tygodnik" 1975, nr 13; Telewizyjny Festiwal Widowisk Lalkowych [sprawozdanie], "Ekran. Ilustrowany Tygodnik" 1976, nr 8; Śmieszna i wzniosła lalka [relacja z Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Lalek w Bielsku-Białej], "Życie Literackie" 1976, nr 35; Jaka tradycja? Jaka nowoczesność? [o Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Lalek w Bielsku-Białej], "Życie Literackie" 1978, nr 30; Spowiedź w drewnie i poczynania świętych [reż. J. Wilkowski, Teatr Lalek "Pleciuga" w Szczecinie, 8 X 1983], "Teatr Lalek" 1984, nr 5; "Zielona Gęś" K. I. Gałczyńskiego [reż. J. Wilkowski, Białostocki Teatr Lalek, 23.03.1984], "Tygodnik Powszechny" 1984, nr 30;
2) Artykuły: Norwid wśród poetów, "Orka" 1958 nr 22; Wrocławski Teatr Pantomimy, "Życie Literackie" 1958, nr 20; Teatr dla dzieci: (na marginesie debiutu Lucyny Legut), "Współczesność" 1961, nr 22; Cricot [o teatrze Cricot 2 Tadeusza Kantora], "Proscenium" 1963, nr 3; Tomaszewski i jego kompania [o Wrocławskim Teatrze Pantomimy], "Odra" 1963, nr 3; [Przegląd repertuarów], "Współczesność" 1964, nr 5; Wystawa Borysa Achczijskiego, "Teatr Lalek" 1966, nr 37/38; Myśl kopernikowska w plastyce, "Tygodnik Kulturalny" 1970, nr 50; Tak wiele sztuk, "Teatr Lalek" 1970, nr 52; Współczesne problemy teatru lalek, "Kultura" 1974, nr 22; Kłopoty rabczańskiego teatru, "Życie Literackie" 1978, nr 5; O szopce i misterium Bożego Narodzenia [o inscenizacjach w polskim teatrze lalkowym w latach 1956-1981, "Teatr Lalek" 1983, nr 2; Anna Świrszczyńska [wspomnienie o autorce], "Teatr Lalek" 1985, nr 9/10.
3) Tłumaczenia: Margareta Niculescu, Dusza lalki i jej możliwości wyrazu, "Teatr Lalek" 1958, nr 6; Tłumaczenia sztuk dla dzieci: Alina Tomasova, Kozalinka (premiera: Teatr Lalek "Guliwer" w Warszawie, 24.02.1960; Teatr Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, 1.12.1960); Jean Loup Temporal, Autogrzmot (premiera: Teatr Lalek "Guliwer" w Warszawie, 31.12.1962); Jean Loup Temporal, Czerwony Osiołek (premiera: Teatr Lalek "Guliwer" w Warszawie, 9.04.1963); Jean Loup Temporal, Zwinna wiewiórka (Teatr Lalek "Guliwer" w Warszawie, premiera: 31.12.1963); Ladislav Dvorsky, Bajka o dobrym smoku (premiera: Teatr Lalek "Czerwony Kapturek" w Olsztynie, 7.05.1966; Teatr Lalek Świerszcz w Białymstoku, 18.12.1966; Teatr Lalek w Wałbrzychu, 8.01.1967; Teatr Lalek "Banialuka" w Bielsku-Białej, 23.04.1967, 21.10.1990; Teatr Lalki i Aktora im. H. Ch. Andersena w Lublinie, 8.08.1968; Teatr Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku, 26.10.1968, 2.12.1990; Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, 20.10.1982; Białostocki Teatr Lalek, 30.11.1986; Teatr Lalki i Aktora "Baj Pomorski" w Toruniu, 20.04.1988; Teatr Lalki i Aktora "Kacperek" w Rzeszowie, 4.03.1990; Lubuski Teatr w Zielonej Górze, 17.05.1990; Opolski Teatr Lalki i Aktora, 28.10.1995; Teatr Lalek "Guliwer" w Warszawie, 18.03.2006); Jean Loup Temporal, Teatrzyk Jeana (premiera: Teatr Lalek "Świerszcz" w Białymstoku, 31.08.1969; Teatr Lalek "Arlekin" w Łodzi, 18.10.1979); Jean Loup Temporal, Samba (premiera: Teatr Lalek "Banialuka" w Bielsku-Białej, 19.12.1971); Jean Loup Temporal, Deszcz i pogoda (premiera: Białostocki Teatr Lalek, 7.07.1973; Państwowy Teatr Lalki "Tęcza" w Słupsku, 28.03.1974); Vlasta Pospišilova, Wojna o echo (premiera: Białostocki Teatr Lalek, 28.02.1979, 6.10.1994; Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie; 3.09.1980); Państwowy Teatr Lalki "Tęcza" w Słupsku, 5.05.1984); Mirja Astrachan i Jewgienija Żukowskaja, Przygody Pifa (premiera: Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, 6.09.1981); Milada Masatowa, 4 x Smok (premiera: Teatr Lalek w Wałbrzychu, 17.09.1989; Teatr "Lalka" w Warszawie, 12.12.1989, 26 12.1992; Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, 10.04.1994; Teatr "Baj Pomorski" w Toruniu, 26.11.1995); Jan Romanovský, Królewna Kukułeczka (premiera: Teatr Lalek "Rabcio" w Rabce, 8.08.1992; Państwowy Teatr Lalki "Tęcza" w Słupsku, 9.02.2002; Teatr Lalki i Aktora "Kubuś" w Kielcach, 12.03.2011).
4) Wywiady: Rozmowa z Tymoteuszem Karpowiczem, w: Program Teatru Bałtyckiego im. J. Słowackiego w Koszalinie, Koszalin 1961; Rozmowa z Zygmuntem Hübnerem, "Panorama Północy" 1964, nr 45.
5) Teksty w drukach zwartych: Refleksja jubileuszowa, w: Teatr Lalek w Olsztynie, oprac. graf. J. Neugebauer, Warszawa 1981 (tu: Refleksja jubileuszowa, Dwadzieścia siedem lat); 100 przedstawień teatru lalek. Antologia recenzji 1945-1996, red. M. Waszkiel, L. Kozień, Łódź 1998 (tu: Narodziny bohatera, Pieśń o Lisie, Zwyrtała w Lublinie, Zabawa z tygryskiem i piratami, Latający wiatrak, Legendy Zodiaku, Zwyrtała na Podhalu, Kartoteka, Spowiedź w drewnie i poczynania świętych).

Bibliografia przedmiotowa:
Marek Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce 1994-2000, Warszawa 2012; Leksykon Kultury Warmii i Mazur, http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php; Henryk Jurkowski, Jan Puget-Puszet, "Teatr Lalek" 1993, nr 2; Elżbieta Krzyżanowska, Jan Puget, "Gazeta Warmii i Mazur" 1993, nr 95; Maria Wąs, Klub u Pugetów, "Goniec Teatralny" 1992, nr 6; Bożena Frankowska, Baśń z warsztatu tłumacza wybrednego, "Teatr Lalek" 1993, nr 2.

Oprac. Magdalena Figzał