Osoby

ur. 1910, Warszawa (?) – zm. 29 sierpnia 1949, Wrexham, Wielka Brytania

„Jeden z najbardziej utalentowanych aktorów średniego pokolenia i rzadko spotykanej wartości człowiek teatru” – takimi słowami żegnano, w czwartym zeszycie wydawnictwa „Teatr i Widownia” (Teatr Polski im. Juliusza Słowackiego w Londynie) niespełna 39-letniego artystę. Niewiele wiadomo o życiu Kazimierza Utnika, poza tym, że był człowiekiem życzliwym, cieszył się sympatią oraz uznaniem wśród współpracowników. Relacje świadków mówią o tym, że Utnik jak mało kto potrafił sobie zjednać publiczność. Recenzenci wróżyli mu wielką karierę, koledzy aktorzy doceniali jego talent, a reżyserzy wiązali z nim ogromne nadzieje. Miał przed sobą jeszcze całe życie, czas, żeby te nadzieje i oczekiwania spełnić. Ale wybuchła wojna. Udział w walkach na froncie przypłacił śmiertelną chorobą. Nie dane było mu umrzeć nawet na prowizorycznej, emigracyjnej scenie, tylko obok, w wojskowym szpitalu.

Na pierwsze informacje o Utniku natrafić można w dokumentacji sezonu 1935/36, kiedy zaczął występy w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Potem prawdopodobnie był w Łodzi, następnie w Kaliszu (1937/38) i Grodnie (1938/39). Przeważnie grywał role epizodyczne, m.in. Sługę w Iwanie Groźnym.

Kolejne informacje są o kilka lat późniejsze. Wiadomo, że w stopniu kaprala 1 kwietnia 1943 dołączył do zespołu Teatru Dramatycznego Armii Polskiej na Wschodzie. O roli w inauguracyjnym spektaklu Teatru 2 Korpusu Tu jest Polska (prem. 8 maja 1943) Zbigniew Racięski napisał: „zdolny aktor charakterystyczny” i powtórzył to również, kiedy w Damach i huzarach Fredry (prem. 2 sierpnia 1943) wcielił się w rolę Grzegorza. Racięski podkreślił, że obok Adolfa Bożyńskiego, Utnik cieszył się największą sympatią żołnierskiej publiczności. Nie szczędził mu komplementów również Jerzy Bazarewski: „wzbudzał respekt zuchwałą postawą w trakcie wydawania komicznych rozkazów. […] Utnik jest młodym aktorem. Czeka go – sądzić należy – wielka przyszłość. Jego scena z subretkami Zuzią i Fruzią była dowodem wszechstronności talentu”. W gazecie „Zabieramy Głos” działu kursów maturalnych Armii Polskiej na Wschodzie, podch. Roman Bader pisał: „Stosunkowo najlepszą sylwetkę z szeregu groteskowych postaci wprowadzonych przez reżysera dał Utnik w roli Fujarkiewicza [Dom otwarty Bałuckiego]. Nie będąc zwolennikiem tego rodzaju humoru teatralnego, przyznaję, że w swoim genre Utnik jest bardzo dobry”. Najwięcej pochwał zebrał jednak po tytułowej roli w Szelmostwach Skapena Molière’a (prem. 19 maja 1944): „to nie tylko rola zagrana poprawnie, ale to prawdziwy człowiek. «Kazio czuje się w roli świetnie i dlatego zrobił prawdziwą kreację» – powiedział ktoś po przedstawieniu i miał wielką rację”. Pisano, że był „niezrównany”. W tym samym roku zagrał także Antka w filmie Michała Waszyńskiego Mp. Adama i Ewy (można ten film zobaczyć na kanale YouTube Instytutu im. Sikorskiego: https://youtu.be/vU75vUP4FFU). Bez echa nie przeszła również jego rola w Zemście Fredry (prem. 23 lutego 1945). Jerzy Bazarewski w „Tygodniku Polskim” napisał o jego Dyndalskim: „był, jak to się mówi, jak żywy”. Nikt wówczas nie przypuszczał, że Utnik więcej na scenie nie stanie.

Według wspomnień Jadwigi Butscherowej „specyficzne warunki, w jakich pracował teatr, klimat, brak mieszkań, itp. wywołały u niego ciężką chorobę płuc, która przez wiele miesięcy nie pozwalała mu pracować”. W roku 1946, kiedy przebywał w 3 Szpitalu Wojennym, dziesięciu artystów Teatru 2 Korpusu wzięło udział w ośmiu koncertach pt. Wesoły wieczór, dawanych na lotniskach, w szpitalach i obozach cywilnych, z okazji obchodów święta 306 Dywizjonu Lotniczego. Dochód z imprez przekazali Utnikowi na leczenie, jednak nawet ten gest nie pomógł zachować go przy życiu. Został pochowany na walijskim cmentarzu Wrehxam w kwaterze czterdziestu Polaków w mundurach, którzy w latach 1946–47 zmarli w brytyjskich szpitalach i obozach.

Bibliografia

• afisze, IS PAN;
• Bader Roman, Zabieramy głos, odręczna notatka z grudnia 1943, w zbiorach IT;
• Bazarewski Jerzy, Fredro na pustyni, „Parada” 1943, nr 11 [wersja cyfrowa];
• Bazarewski Jerzy, Fredro w Drugim Korpusie, „Tygodnik Polski” 1945, nr 18 (123);
• Domańska Jadwiga, Butscherowa Jadwiga, Dziennik Teatru Dramatycznego 2. Korpusu, [w:] Dramat i teatr emigracyjny po roku 1939, red. Elżbieta Kalemba-Kasprzak i Dobrochna Ratajczak, Wiedza o kulturze, Wrocław, 1998, s. 223;
• Racięski Zbigniew, Żołnierski Teatr Dramatyczny, „Orzeł Biały” 1943, nr 17;
• Szelmostwa Scapena, autor nieznany, maszynopis [w:] Album Teatru Dramatycznego II Korpusu 1943–1945, s. 67;
• Racięski Zbigniew, Damy i huzary, „Orzeł Biały” 1943, nr 32 (71);
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PIW, Warszawa 1973;
• „Teatr i Widownia” 1949/50, z. 4, Teatr Dramatyczny im. Słowackiego, Londyn;
• Informacja o pochówku: https://www.gravestones.info/p-1/p-u/.

Piotr Dziewoński (2022)