Osoby

Ur. 30 maja 1944, Zabiele k. Ostrołęki – zm. 18 stycznia 2014, Warszawa.

Reżyser, twórca i lider grupy Akademia Ruchu. Wieloletni dyrektor Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie. Jeden z najważniejszych twórców teatru eksperymentalnego w Polsce.

Wychował się w Kwidzynie; ukończył Liceum Sztuk Plastycznych w Gdyni Orłowie. W latach 1964–1970 studiował historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim.

Akademia Ruchu

W 1972 roku założył Akademię Ruchu. Zespół od samego początku wymieniano wśród najważniejszych przedstawicieli rodzącego się w tamtym czasie środowiska teatrów studenckich. Było to uzasadnione o tyle, że Akademia Ruchu dzieliła z twórcami Teatru Ósmego Dnia, teatru Provisorium czy Teatru 77 dużą część przekonań o charakterze politycznym czy etycznym, zarazem jednak w wymiarze artystycznym już w momencie debiutu formacja wyraźnie manifestowała swoją odrębność. Nie szukała inspiracji w dziedzictwie Jerzego Grotowskiego, odrzucała koncepcję aktorskiego aktu całkowitego. W zamian proponowała akcje i spektakle operujące językiem chłodnym i analitycznym, odwołujące się wprost do tradycji awangardy konstruktywistycznej. Krukowski, mający na koncie doświadczenia rysownika prasowego oraz współautora filmów animowanych (nagradzana Droga z 1971 roku), konsekwentnie manifestował wiarę w moc wizualnego skrótu, syntetycznego znaku-metafory.

Przez ponad 40 lat swej działalności Akademia Ruchu podtrzymywała równoległą aktywność na dwóch polach: w przestrzeniach otwartych, publicznych i w zamkniętej przestrzeni teatru. Prace grupy w przestrzeniach publicznych dobrze wpisywały się w bardziej rozległą tendencję charakterystyczną dla neoawangardy lat 60. i 70.: były próbą przełamania granicy między sztuką a nie-sztuką, między działaniami artystycznymi a życiem potocznym; próbą podejmowaną w nadziei na ożywienie obu stron spotkania, a zarazem odsłonięcie ukrytych albo nieuświadomionych politycznych uwarunkowań definiujących zarówno sztukę, jak i codzienność. W tym wymiarze dokonania Akademii Ruchu można dziś stawiać obok praktyk takich klasyków rodzimej neoawangardy, jak Ewa i Andrzej Partumowie, duet KwieKulik czy Grzegorz Kowalski. Ponadto można w nich widzieć kontynuację eksperymentów prekursorów sztuki performans (Allan Kaprow, Milan Knížák) i zapowiedź późniejszych o dwie dekady wystąpień artystów współtworzących środowisko tzw. estetyki relacyjnej (u nas m.in. Paweł Althamer i Joanna Rajkowska).

Przedstawienia Akademii Ruchu realizowane w zamkniętej przestrzeni teatralnej można z kolei porównać z dziełami najwybitniejszych twórców światowego teatru poszukującego oraz tańca lat 70. i 80. Zwłaszcza spektakle z dojrzałej fazy rozwoju grupy (od Życia codziennego po Wielkiej Rewolucji Francuskiej z 1979) można i warto zestawić z realizacjami Roberta Wilsona (w latach 80. Amerykanin złożył Akademii Ruchu ofertę współpracy, niestety z przyczyn organizacyjnych i finansowych ostatecznie do niej nie doszło), Laurie Anderson, Lucindy Childs czy Anny Teresy de Keersmaeker. Krukowski nie nawiązywał do dokonań tych artystów wprost (twórczość części z nich poznawał ze znacznym opóźnieniem), lecz stosował w swojej pracy zbliżone strategie. Czystość obrazów w przedstawieniach Akademii Ruchu musiała budzić skojarzenia z Wilsonem; skłonność do przenoszenia na scenę schematów ruchowych z życia codziennego – z choreografkami i choreografami z kręgu post modern dance w rodzaju Childs i Yvonne Rainer; skłonność do porządkowania ruchu w struktury wyjątkowo klarowne, o wręcz geometrycznym rysunku – do Anny Teresy de Keersmaeker. Wydobycie owych podobieństw każe pomyśleć o Akademii Ruchu jako ważnym elemencie środowiska czy formacji artystycznej nazywanej niekiedy (od nazwy nowojorskiego festiwalu, który pomógł to środowisko ukształtować) generacją next wave.

Było zarazem coś, co ciekawie wyróżniało Akademię Ruchu na tle tych wybitnych twórców (a w rezultacie zbliżało zespół do artystów kojarzonych z – zaproponowanym przez amerykańskiego krytyka Hala Fostera – pojęciem postmodernizmu oporu: Barbary Kruger, Krzysztofa Wodiczki, Jenny Holzer, Marthy Rosler): niezmiennie podtrzymywane zainteresowanie społeczną sferą życia, mechanizmami życia zbiorowego.

Krukowski lubił powtarzać, że praca nad każdym projektem Akademii Ruchu zaczyna się od pytania o aktualny stan świadomości zbiorowej, od próby społecznej diagnozy. Odpowiedzi na tak sformułowane pytanie kształtowały kolejne spektakle: w Autobusie (1975) widz otrzymywał obraz społecznego marazmu, wręcz letargu; w Kolacji. Dobranoc (1985) – sekwencję somnambulicznych zachowań notujących najbardziej rozpowszechniony typ ekspresji po stanie wojennym; w Piosence (1995) – zapis rozkładu wspólnoty skonfrontowanej z natłokiem nowych (po ustrojowym przełomie) systemów wartości.

Poza teatrem

Aktywność lidera Akademii Ruchu nie ograniczała się do pracy w teatrze. Jeszcze przed debiutem formacji Krukowski zaczął animować działalność niezależnych ośrodków kultury. W czasie studiów kierował klubem Ubab w akademiku przy ul. Kickiego, następnie – klubem Hybrydy. W 1975 roku z jego inicjatywy powstało Studenckie Centrum Środowisk Artystycznych Dziekanka (prowadził je do 1979). W 1981 zorganizował solidarnościowy Ośrodek Kultury przy stołecznych Zakładach Przemysłu Odzieżowego Cora (jego program realizował przy udziale zespołu Akademii Ruchu do pierwszych dni stanu wojennego). W latach 1989–1997 wraz z Akademią Ruchu współkształtował program Kino/Teatru/Tęcza na warszawskim Żoliborzu.

Krukowski inicjował też działania wydawnicze. W stanie wojennym współorganizował prace nad drugoobiegowym pismem „Zeszyt”. W 1987 roku powołał do życia „Obieg”, najpierw w postaci informatora, później – magazynu poświęconego sztuce współczesnej (pismo ukazuje się do dziś jako magazyn internetowy pod auspicjami CSW Zamek Ujazdowski). W ramach działań Akademii Ruchu wydawał książki (m.in. Intermedia i inne eseje Dicka Higginsa, Postmodernizm – kultura wyczerpania pod. red. Marcina Giżyckiego, Obraz słowa. Historia poezji wizualnej Piotra Rypsona).

W 1989 roku został dyrektorem Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie. Sprawował tę funkcję przez kolejne 20 lat. Przeobraził CSW w najważniejsze miejsce polskiej sztuki przełomu wieków, pionierski ośrodek o interdyscyplinarnym programie, śmiało przedstawiający szerokiej publiczności najciekawszych twórców sztuk wizualnych, performansu, teatru offowego, muzyki awangardowej i filmu (m.in. Jenny Holzer, Pinę Bausch, Philipa Glassa, Meredith Monk, Yoko Ono). CSW pod dyrekcją Krukowskiego systematycznie przygotowywało przekrojowe wystawy definiujące bieżący stan polskiej sztuki, nierzadko osadzając ją w szerszym, ponadlokalnym kontekście (Raj utracony, Magowie i mistycy, Bakunin w Dreźnie, Scena 2000, Rzeczywiście, młodzi są realistami, W tym szczególnym momencie). Do legendy przeszła wystawa Antyciała z 1995 roku, pierwsze poważniejsze wystąpienie środowiska tzw. sztuki krytycznej.

Dwa lata po śmierci Krukowskiego ukazał się zbiór jego autobiograficznych notatek. Książka Tyle lat, co Polska Ludowa albo 45 lat od wtorku przedstawia być może najwierniejszy portret lidera Akademii Ruchu: artysty w ciągłym ruchu, testującego wciąż nowe formy ekspresji, budującego nowe instytucje, nieustannie aktywnego, a jednocześnie pobudzającego aktywność innych.

Tomasz Plata

Najważniejsze realizacje Akademii Ruchu

Spektakle:

• Collage, 1973
• Lektorat, 1973
• Głód, 1974
• Autobus, 1975
• Życie codzienne po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, 1979
• Inne tańce, 1982
• English Lesson, 1982
• Kolacja. Dobranoc, 1985
• Kartagina, 1986
• Życie codzienne po Wielkiej Rewolucji. Dwa, 1991
• Esej, 1994
• Piosenka, 1995
• Przychodnia. Exit, 2000
• Tylko jedna godzina, 2003
• Chińska lekcja, 2006

Działania w przestrzeniach publicznych:

• Więź, 1974
• Czuwanie, 1975
• Potknięcie, 1975
• Kolejka wychodząca ze sklepu, 1976
• Happy Day, 1976
• Teatr miejski, 1977
• Czerwone i białe, 1978
• Dom, 1978
• Sprawiedliwość jest ostoją, 1980
• Armia, 1991
• Uczty duchowe, 1993
• Pancernik Potiomkin i inne opowiadania, 1997
• Wyraźnie. W milczeniu, 2006

Bibliografia

• Krukowski, Wojciech: Tyle lat, co Polska Ludowa albo 45 lat od wtorku, Warszawa 2015;
• Akademia Ruchu. Teatr, red. Tomasz Plata, Warszawa 2015.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego 

Z Tomaszem Platą rozmawia Kamil Radomski.

Wideo

Wykład Tomasza Platy o Akademii Ruchu wprowadzający do spektaklu teatru Strefa Ciszy RE//MIX Akademia Ruchu Autobus (premiera 9 grudnia 2012, ul. Lubelska 30/32, Warszawa).